Voor het eerst sinds de onafhankelijkheid in 1960 heeft de Democratische Republiek Congo een democratisch verkozen president: Félix Tshisekedi. Na negen maanden geniet hij nog steeds het voordeel van de twijfel, maar ondertussen groeit het burgerverzet. Knack trok naar het felgeplaagde Oost-Congo en sprak er met journalisten van Radio Maendeleo en activisten van La Lucha.
‘De hand die geeft, is de hand die krijgt’, luidt een Congolees gezegde. Wat zoveel betekent als: ieder voor zich. De graaicultuur en de corruptie vormen de kern van vele problemen in de voormalige Belgische kolonie. Ze zijn het gevolg van 32 jaar dictatoriaal, zelfzuchtig regime onder Mobutu Sese Seko en vervolgens 18 jaar meer van hetzelfde onder Joseph Kabila.
Ze zijn ook hét thema van een geanimeerd debat tussen de plaatselijke bevolking en een handvol politici in Kavumu, een dorp op zo’n 30 kilometer van Bukavu, de hoofdstad van Zuid-Kivu. 30 kilometer, ofwel anderhalf uur rijden met het busje. De staat van de openbare wegen symboliseert de staat van het politieke systeem in het land: er zitten véél gaten in, en verbetering is niet meteen in zicht.
In Kavumu vindt deze middag een radio club plaats, georganiseerd door Radio Maendeleo, een onafhankelijke gemeenschapsradio met meer dan drie miljoen luisteraars. De zender geldt als dé bron van informatie in heel de Kivustreek – een regio zeven keer zo groot als België – tot zelfs in buurland Rwanda toe. Uitzenden doet Maendeleo hoofdzakelijk vanuit de studio in Bukavu, maar wekelijks trekken de journalisten er ook opuit voor een programma op locatie.
Het is een indrukwekkend tafereel op het dorpsplein van Kavumu: aan de ene kant een tribunaal van honderden nieuwsgierige inwoners, aan de andere kant een tafel met enkele gedeputeerden. Thaïs Bagula, hoofdredacteur van Radio Maendeleo, treedt op als moderator. Hij stelt de vragen: wat gebeurt er met al het belastinggeld van de inwoners, die amper of geen inkomen hebben? Waar blijft die nieuwe brug over de rivier? Die nieuwe weg? De veiligheid op straat? Er wordt al eens geroepen, boze burgers veren overeind, maar Thaïs weet tijdig de gemoederen te bedaren en het debat blijft beschaafd. Het tafereel moet iets bewijzen: Radio Maendeleo geeft echt een stem aan het volk. De zender heeft tentakels over heel Oost-Congo. Hij roept politici ter verantwoording en zet dingen in beweging. Zo werden straatbendes, die illegale ‘belastingen’ inden, aangepakt. En zo werd twee jaar geleden een provinciaal parlementslid, Frederic Batumike, veroordeeld voor zijn banden met de militie Djeshi ya Yesu (‘het leger van Jezus’), verantwoordelijk voor de verkrachting van meer dan veertig jonge meisjes.
De enige vraag die nog gesteld wordt, is: Où est ma part? Dat is de échte kwaal van dit land.’ Thaïs Bagula, hoofdredacteur van Radio Maendeleo
Vijftig krokodillen
Die invloedrijke rol als verdediger van de burgerrechten is de reden waarom 11.11.11, de koepelorganisatie van de Noord-Zuidbeweging, voor de Congolese Radio Maendeleo koos als een van haar vijf steunpilaren in de nieuwe campagne rond Changemakers: mensen of instanties die het verschil durven te maken in vaak zeer penibele en zelfs levensbedreigende omstandigheden.
Een dag na het debat in Kavumu krijgen we Thaïs Bagula te spreken in de kantoren van Radio Maendeleo. Ze zijn een veilige haven voor onafhankelijke, kritische journalisten die hier hun artikels of videoreportages uitwerken en doorsturen. Radio Maendeleo heeft zijn eigen online redactie. Nieuwsartikels worden veelal via WhatsApp verspreid.
‘In de verkiezingsperiode heb ik mijn journalisten opgedragen om niet meer ’s avonds naar de redactie te komen, ‘ vertelt Bagula. ‘Als de nacht valt, wordt het gevaarlijk voor hen. De staat heeft onze zender al een paar keer gesloten, maar dan roert de gemeenschap zich, dus eigenlijk kunnen ze niet om ons heen. Ze willen ons controleren, maar ze hebben ons ook nodig. Politici hebben me al vaak geld geboden om hun zeg te mogen doen. Iedere middag houden we een informatiekwartiertje waarin ik bericht over zaken van algemeen nut. De hygiënische richtlijnen om de verspreiding van ebola tegen te gaan, bijvoorbeeld. Veel mensen hebben hier ondertussen toegang tot het internet, maar niet op het platteland en niet de ouderen. Hun enige bron van informatie is de radio. En omdat wij onafhankelijk zijn, wachten veel mensen op bevestiging van Radio Maendeleo alvorens iets te geloven.’
De verkiezingsuitslagen, ebola, arrestaties, oprukkende milities: pas als Radio Maendeleo erover bericht, wordt het als waarheid aanvaard. In die zin speelde het radiostation ook een belangrijke rol in de recentste verkiezingen van eind 2018. ‘Wij hebben er mee voor gezorgd dat het volk in opstand kwam tegen een derde termijn voor Kabila – wat grondwettelijk niet mag – en verkiezingen eiste’, aldus Bagula. Het Congolese controleorgaan bij verkiezingen, CENI, mag dan wel Félix Tshisekedi als winnaar uitgeroepen hebben, de meerderheid van de bevolking gelooft dat Martin Fayulu de echte winnaar is.
De hoofdredacteur van Radio Maendeleo is kritisch voor Tshisekedi én Fayulu: ‘Congo heeft geen Fayulu nodig – hij is te chaotisch – maar een compromisfiguur als Tshisekedi, op voorwaarde dat hij de internationale gemeenschap achter zich krijgt. Congo is een enorm gebied, dat beheers je niet op je eentje. Bovendien zitten we met een groot mentaliteitsprobleem: het regime van Mobutu heeft de geestkracht van het Congolese volk gedood. Alles wat nu gebeurt, is nog steeds een erfenis van die periode. En het ergste: ik zie geen vooruitgang sinds Mobutu is verdwenen. Integendeel, on a plutôt régressé. We hebben de vele faciliteiten die de Belgen ons achterlieten kapotgemaakt en de corruptie regeert. Dat heeft Joseph Kabila niet kunnen veranderen. Zijn vader, Laurent-Desiré Kabila, had wél een visie voor Congo, zijn zoon niet. De enige vraag die nu nog wordt gesteld, is: Où est ma part? Dat is de echte kwaal van dit land.’
Als het over mauvaise gouvernance gaat, komt Bagula op dreef. ‘We zouden baat hebben bij een nieuwe revolutie. Verschillende ministers draaien al mee sinds de Mobutu-tijd. Ze hebben geld genoeg en lappen alle internationale sancties aan hun laars. We zouden die vijftig krokodillen in Kinshasa in één klap aan de kant moeten schuiven. Zoals Paul Kagame heeft gedaan in Rwanda. Akkoord, hij is een dictator, maar zodra je hier de grens oversteekt naar Rwanda, tref je goede wegen aan en gedisciplineerde ordehandhavers. Je ziet een president met een stevige greep.’
Zouden Thaïs Bagula en stadsgenoot dokter Denis Mukwege, die vorig jaar de Nobelprijs voor de Vrede ontving voor zijn revalidatiewerk met verkrachte vrouwen, niet meer op het politieke spel kunnen wegen? Bagula schudt het hoofd: ‘Ik ben al vaak gevraagd om toe te treden tot een ministerie, maar dat interesseert me niet. Bij Radio Maendeleo kan ik meer invloed hebben. Ik weet dat dokter Mukwege politieke ambities koestert, maar zolang die vijftig oudgedienden in Kinshasa deel uitmaken van de regering, heeft het weinig zin je kandidaat te stellen. Je wordt verslonden.’
Sluwe strateeg Kabila
Wegens zijn kritische houding tegenover de overheid krijgt Radio Maendeleo vaak controleurs over de vloer. Zeker wanneer het in hun programma’s over financiële kwesties gaat. Thaïs Bagula geeft enkele voorbeelden: ‘Félix Tshisekedi en diens kabinetchef Vital Kamerhe willen prefabwoningen installeren in Kivu, net zoals ze dat deden in Kinshasa. Mooi, maar er bestaat totaal geen transparantie over de toekenning van die opdracht aan ontwikkelaars. Hetzelfde gebeurt bij de constructie van bruggen of wegen door Chinese of Koreaanse bedrijven.’
Nog zo’n staaltje wheelen en dealen was de invoering van speciaal ontworpen computers bij de verkiezingen eind vorig jaar. Al snel werden die ‘ machines à tricher’ in plaats van ‘ machines à voter’ genoemd. Bagula: ‘En wie heeft daar het meeste aan verdiend? Norbert Basengezi, de vicepresident van controleorgaan CENI. Dat soort zaken klagen wij openlijk aan. Uiteraard hoort de staat dat niet graag. Maar hij kan Radio Maendeleo niets maken, omdat we in orde zijn met ons papierwerk. Wij betalen onze belastingen netjes op tijd en onze boekhouding klopt. Meestal probeert het regime kritische media daarop te pakken.’
Adolphe Baduda, beleidsmedewerker van 11.11.11 in Kinshasa, hoopt dat het aftreden van Joseph Kabila ruimte creëert voor verandering, maar ook hij blijft voorzichtig: ‘Thisekedi heeft goede intenties, maar hij is gebonden door de structuren die Kabila geeft geïnstalleerd. De oppositie weet daardoor niet tegen wie ze moet strijden: tegen Kabila, die nog steeds een meerderheid heeft in het parlement, of tegen Tshisekedi? Kabila is een sluwe strateeg, ik ben er zeker van dat hij nu al de verkiezingen van 2023 voorbereidt. De fout die wij al die jaren gemaakt hebben, is dat we een gevecht voerden tegen een individu en niet tegen een systeem, waardoor dat systeem steeds weer terugkeert.’
Tshisekedi heeft alvast beloofd om het basisonderwijs gratis te maken. Als hij daarin slaagt, schaart hij de hele natie achter zich.’ Justin Murhula, journalist bij Radio Maendeleo
Volgens Baduda kan decentralisatie een oplossing bieden. En daarmee gepaard een verhuizing van de hoofdstad naar Kisangani of Lubumbashi. ‘Alle belastinginkomsten komen in Kinshasa terecht, vanwaar ze worden herverdeeld over de provincies. Maar er verdwijnt flink wat geld in de zakken van politici in Kinshasa. Decentralisatie van de macht is daarom cruciaal voor de toekomst van dit land.’
De internationale gemeenschap en de vele ngo’s in de regio kunnen druk uitoefenen, maar hun inmenging wekt ook wrevel bij de Congolese bevolking. ‘Het probleem bij veel ontwikkelingscampagnes is dat ze niet goed inspelen op de noden van de Congolezen’, legt Adolphe Baduda uit. ‘Iedereen weet welke rijkdom aan grondstoffen Congo herbergt. Het lijkt me logisch dat de man in de straat zich afvraagt: komen die mensen ons helpen of komen ze zakendoen?’
Studentenuitwisselingen, dat is volgens Baduda de sleutel naar een betere toekomst. ‘Laat onze betere studenten in Europa of elders ideeën opdoen en ze vertalen naar de Congolese noden. Zoals de jongeren van La Lucha, die inspiratie haalden in Senegal voor het ontwikkelen van een eigen sociaal weefsel.’
Een denkspoor waar Justin Murhula, een jonge journalist bij Radio Maendeleo, zich in kan vinden. Hij studeerde economie, journalistiek en webdesign. ‘Ik heb hier alles wat ik nodig heb: mijn familie, een goede job, een huis. Mijn ouders hebben koeien, ik kan eten zo veel ik wil’, lacht Murhula. ‘Maar als jongeren zoals ik vertrekken, laat je de mensen hier in de steek. Zo kunnen Chinese bedrijven mijn vrienden en familie blijven uitbuiten. De aanstelling van Tshisekedi is het minst schadelijke scenario. Hij heeft alvast beloofd om het basisonderwijs gratis te maken. Als hij daarin slaagt, schaart hij de hele natie achter zich.’
De strijd van La Lucha
La Lucha, de jongerenbeweging die Baduda niet toevallig vermeldde, geniet net als Radio Maendeleo steun van 11.11.11. Zij het niet financieel. ‘La Lucha werd in 2012 opgericht in Goma door geëngageerde jongeren die het beu waren dat er zo veel misliep in hun stad. Met hun ludieke acties en geweldloze sit-ins kregen ze toch zaken gedaan en zo wonnen ze snel aan populariteit’, zegt Pieter-Jan Hamels van 11.11.11. ‘Wat hen uniek maakt, is dat ze voor hun projecten financiële steun van internationale instanties weigeren. Het enige wat ze vragen, is dat we ruchtbaarheid geven aan hun zaak zodat de internationale gemeenschap mee druk kan uitoefenen. De toekomst van Congo wordt bepaald door de Congolese jongeren, zo luidt hun basisprincipe. Het is ongelooflijk hoe goed geïnformeerd en modern ze zijn.’
La Lucha heeft een eigen filosofie: de leden moeten vrijwilligerswerk doen, mogen nooit geweld gebruiken en moeten apolitiek blijven. Er is niet één grote leider of één woordvoerder – zonder spilfiguren zijn ze moeilijker aan te pakken. In 2015 kreeg de beweging voor het eerst internationale aandacht, toen twee militanten in Kinshasa gearresteerd werden: Yves Makwambala en Fred Bauma. De Congolese overheid besliste dat het duo een bedreiging vormde voor de staatsveiligheid. Ze zaten meer dan een jaar vast en groeiden uit tot de bekendste politieke gevangenen van Congo. Internationale instanties zoals Amnesty International, Human Rights Watch en 11.11.11 steunden het verzoek om vrijlating middels de campagne Free Fred & Yves.
De Twitterfeed van La Lucha telt meer dan 200.000 volgers. Als er acties zijn of mensen worden opgepakt, wordt die informatie meteen doorgespeeld via sociale media. ‘Dat zorgt voor bescherming, ze kunnen niet langer ongemerkt mensen opsluiten of vermoorden’, zegt Hamels.
Hoewel, vorig jaar nog kwam Luc Nkulula, een van de oprichters van La Lucha, om het leven bij een verdachte brand in zijn woning. En militanten belanden ondanks hun geweldloze protestmarsen nog geregeld in het ziekenhuis na hardhandig optreden van ordediensten.
Judith Maroy is een van die La Lucha-activisten die in het vizier lopen van de overheid. In het openbaar afspreken met de media is geen goed idee. We ontmoeten haar daarom in een klein kantoortje – een tafel en enkele stoelen – met uitzicht op de centrale gevangenis van Bukavu. Enkele medewerkers staan op de uitkijk. Ze gaat gekleed als een stijlvolle zakenvrouw en spreekt kordaat maar met een glimlach. ‘Mede onder druk van organisaties als La Lucha zijn er toch verkiezingen gekomen. Met Tshisekedi zijn er hoopvolle signalen, zoals de vrijlating van een aantal militanten. We koesteren hoop dat er verandering komt, maar we blijven strijden voor een beter Congo. Onze droom is die van Patrice Lumumba.’
Ze mogen dan geen leider of woordvoerder hebben, intern heeft La Lucha wel degelijk een structuur. Er wordt gewerkt met verschillende cellen. Er is een operationele cel, een cel die de filosofie van de luchologie verspreidt en een communicatiecel, waartoe Judith Maroy behoort. Bijna alle communicatie loopt via digitale kanalen, bij voorkeur WhatsApp.
Wie bij La Lucha wil aansluiten, wordt zorgvuldig gescreend. Judith: ‘Pas na zes maanden intense opvolging mogen militanten meelopen in protestacties. Iedereen weet zeer goed achter welke vlag hij of zij loopt. Geweldloosheid is onze grootste troef.’
Uiteraard komt daar ook een flinke dosis angst bij kijken, geeft Judith toe. ‘Zodra ik mijn huis verlaat, voel ik die angst. Maar ik móét demonstreren, want als ik niet ga, zullen de anderen ook twijfelen. Als ik oog in oog met de politie sta, verdwijnt die angst en komt het instinctieve in mij naar boven: nóg harder roepen.’ Ze grijnst.
Safari, een minzame jongen van 24 die de hele tijd zwijgzaam en een tikje bewonderend naast haar zit, pikt even in: ‘We weten dat we als militant van La Lucha in de kijker van de overheid lopen, dus je geeft bepaalde vrijheden op. Maar dit is nodig voor een betere toekomst, zodat de volgende generaties ons in ieder geval geen apathie kunnen aanwrijven.’
Judith knikt: ‘We moeten deze strijd voeren, elke dag, om een beter Congo te krijgen. We engageren ons in de volle wetenschap dat we ons leven op het spel zetten. Er kan elk moment op je geschoten worden. Daarom hanteren we deze leuze bij La Lucha: Tu luttes, tu meurs. Tu ne luttes pas, tu meurs toujours. Dus is het beter te vechten en te sterven met een gerust gemoed.’
Tourist LeMC met 11.11.11 naar Congo
Tourist LeMC, geboren als Johannes Faes, schreef het nieuwe campagnelied voor 11.11.11. Op uitnodiging van de koepelorganisatie van ngo’s trok de populaire Belgische artiest mee naar Bukavu, om er plaatselijke muzikanten te ontmoeten en bij Radio Maendeleo zijn single voor te stellen.
Johannes Faes: ‘Mijn enige kennis van Congo kwam van mijn vrienden uit de Antwerpse buurt waar ik ben opgegroeid – ik ken enkele woordjes Lingala. Ik heb vooraf uiteraard met de mensen van 11.11.11 gesproken, maar de realiteit blijft toch confronterend. Aanslagen van rebellen, de acute dreiging van ebola,… pas ter plekke besef je ten volle dat Oost-Congo een risicogebied is, waar niets vanzelfsprekend is. Na een paar dagen nam de angst af en genoot ik van de intense ervaring. Ik ben trots dat ik dit kon en mocht doen.’
Hebt u er lang over nagedacht hoe dit past in uw verhaal als Tourist LeMC?
Johannes Faes: Zeker over dat campagnelied. Het moest een nummer van mezelf zijn, niet van een Pater Damiaan. Het is ook een vrij abstract gegeven, zo’n campagne, terwijl ik meestal heel concreet schrijf. In Mo* Magazine las ik een artikel over de Ubuntu-filosofie uit Zuid-Afrika, nauw verbonden met de apartheidsstrijd van Nelson Mandela. ‘Je bent pas een mens dankzij de menselijkheid van anderen’: een krachtig uitgangspunt. Je hebt meer invloed op je omgeving dan je soms vermoedt. Zeker in deze geglobaliseerde tijden hangen we steeds meer aan elkaar vast. Economie, oorlog, klimaat: we moeten samen van de wereld een betere plek proberen te maken.
Bent u niet bang voor commentaar van uw fanbase over uw engagement?
Faes: De boodschap van dit campagnelied verschilt niet van die op mijn albums: het gaat om verbondenheid. Ik denk dat ik best geëngageerd schrijf of maatschappijkritisch durf te zijn. Maar ik zal mezelf zeker niet op dezelfde hoogte zetten als de changemakers van 11.11.11, die hun leven riskeren. Ik weet niet of ik het in die omstandigheden zou durven om maatschappijkritisch te zijn, moet ik eerlijk bekennen.
Welke ontmoetingen hebben het meest indruk op u gemaakt?
Faes: De mensen van La Lucha. Heel moedige jongeren, die de strijd aangaan met het corrupte regime en weten dat ze daardoor hun leven riskeren. Ondertussen liggen wij in België gezellig in onze sofa voor de tv. Om die reden is solidariteit soms ver te zoeken bij ons, denk ik.
