Een fraaie expo in het Eye Filmmuseum in Amsterdam en een box met vijf digitaal gerestaureerde meesterwerken: ze herinneren ons eraan waarom Bergman, Kurosawa, Von Trier en andere filmgiganten hun Russische collega Andrej Tarkovski de primus inter pares vonden. Dompel u onder in zijn tijdloze cinema van de ziel.
Tarkovski is de grootste van allemaal. Hij waart met zo’n naturel rond in het ruim der dromen’, poneerde de legendarische Zweedse filmregisseur Ingmar Bergman in zijn autobiografie. ‘Ik hou van al zijn films. Elke doorsnede uit elk van die films is op zichzelf een wonderbaarlijk beeld’, sprak de mythische Japanse filmmaker Akira Kurosawa even bewonderend. Waarom zij en zo veel andere cinefielen zo in de ban waren van hun Russische collega Andrej Tarkovski (1932-1986) kunt u (her)ontdekken op een nieuwe tentoonstelling in het Amsterdamse Eye Filmmuseum. Die kan niet alleen de kenners van ’s mans metafysische oeuvre boeien, maar ook hen die meesterwerken als Andrej Roebljov (1966), Solaris (1972) en Stalker (1979) nooit hebben gezien.
In de sobere expositieruimte passeren de zeven langspeelfilms die Tarkovski naliet stuk voor stuk de revue. Ze worden gepresenteerd op schermen die naast elkaar geplaatst zijn, in twee- of drieluiken, en die worden gevuld met fragmenten die met elkaar lijken te dialogeren. Voor de Tarkovski-exegeten, die huiveren bij het idee om zijn meticuleus uit tijd en licht gebeeldhouwde films te verkappen, is het haast heiligschennis. Maar de aanpak werkt wonderwel. De installaties lijken wel altaarstukken in een kale kathedraal, ze benadrukken de bezwerende kracht die van de poëtische beelden uitgaat. Het is bijna alsof Tarkovski, die niet in verhalende cinema geloofde en mikte op transcendente ervaringen, zijn films altijd zo heeft bedoeld.
Uiteraard moet je de nodige tijd nemen om de fragmenten te laten doordringen. ‘Tijd, gedrukt in al zijn feitelijke vormen en manifestaties, is het ultieme idee van cinema als kunstvorm’, orakelde Tarkovski. En wie zijn werk kent, weet wat hij daarmee bedoelde. Zelfs al maakte hij met Solaris een sciencefictionklassieker die het Russische antwoord op Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey werd genoemd, of een epische biopic over de middeleeuwse monnik-schilder Andrej Roebljov: veel gebeurt er niet in zijn films, de scènes lijken eerder intuïtief dan logisch aan elkaar geregen, en sommige shots worden minutenlang aangehouden. Door die ’traagheid’ dwingt Tarkovski je om elk detail te absorberen, om je over te geven aan je verbeelding, tot elk beeld een spiegel wordt van de ziel, van de gedachtes en emoties die erop geprojecteerd worden. Of zou het toeval zijn dat zijn meest autobiografische én ongrijpbare film uitgerekend De spiegel (1975) heet?
‘De zone’
Vandaar dat je zijn gedroomde films telkens anders interpreteert en ervaart, dat er een andere betekenis naar boven borrelt. Is ‘de zone’, waar de personages door dolen in het hypnotiserende Stalker, een mystieke plek, een radioactief braakland of een metafoor voor de cinema? Het lijkt de ene keer zus, de andere keer zo, wat misschien voor een stuk de verdienste van de kijker is, maar toch vooral die van Tarkovski. Hij zette zich af tegen een montage die je dicteert wat te denken en te voelen, en was meer een alchemist dan een verhalenverteller.
Geen wonder dat hij daarom al jaren te boek staat als de peetvader van de slow cinema die Béla Tarr en Tsai Ming-liang de weg wees, als de aardse mysticus die Terrence Malick en Carlos Reygadas toonde hoe je een camera richt op de hemel en de ziel. Tot op vandaag kan de invloed van het Russische filmgenie, dat door Lars von Trier stellig een god wordt genoemd, nauwelijks worden overschat. Of waar denkt u dat Von Trier de mosterd haalde voor zijn psychodrama Antichrist, dat hij aan zijn leermeester opdroeg? Of waarom denkt u dat Steven Soderbergh zich aan een Hollywoodremake van Solaris waagde, de ruimtetrip over existentieel geplaagde kosmonauten die hun diepste verlangens materie zien worden?
Toch betekent dat geenszins dat Tarkovski, die diepgelovig was en zijn films zag als gebeden, door iedereen werd verafgood. Hoewel hij al in 1962 de Gouden Leeuw van Venetië won voor zijn debuutfilm De jeugd van Ivan had hij het meermaals aan de stok met de Sovjetautoriteiten, die zijn intens persoonlijke creaties maar elitair en bourgeois vonden. Vandaar dat hij zijn laatste films Nostalghia (1983) en Het offer (1986) in ballingschap draaide. In 1986 verruilde hij in Parijs het tijdelijke voor het eeuwige, hij had longkanker.
Polaroids
De tentoonstelling in Eye presenteert trouwens niet alleen zijn zeven langspelers, waarvan de eerste vijf in piekfijn gerestaureerde versie te vinden zijn op een nieuwe verzamelbox uitgegeven door Lumière. U ontdekt er ook brieven, affiches en familiefoto’s uit het Tarkovski-archief, dat door zijn zoon Andrej Junior wordt beheerd in Firenze. Er is een brief van Akira Kurosawa, die zijn zieke collega beterschap toewenst. Er zijn de dagboeknotities die stof boden voor zijn boek De verzegelde tijd (1984), waarin hij zijn kunstfilosofie uit de doeken deed. En er zijn videofragmenten met interviews.
Maar vooral de polaroids die hij begin jaren tachtig maakte en die de discreet verlichte muren van de expositieruimte flankeren zijn significant. Niet alleen zijn ze prachtig gecomponeerd en belicht, alsof het miniaturen zijn uit een middeleeuws manuscript. Ze onthullen ook precies datgene waar Tarkovski zijn leven lang naar zocht: de diepere waarheden over de mens en diens plek in de kosmos; waarheden die besloten liggen in alledaagse dingen, zoals de schaduw van een boom, een mistgordijn dat een huis omzoomt of het zonlicht dat op een kindergezicht valt.
‘De mens heeft zijn belangstelling voor de transcendente wereld verloren’, sprak Tarkovski ooit. ‘Ik zie de toekomst zeer somber in als hij zijn vergissing niet inziet. Kunst moet de mens eraan herinneren dat hij een spiritueel wezen is en deel uitmaakt van een oneindig groot wezen waar hij op het einde naar terugkeert.’ Laat zijn weergaloze films en deze expo alvast het goede voorbeeld geven.
Andrej Tarkovski
– 1932 geboren als zoon van dichter Arseni Tarkovski, wiens poëzie hij zal gebruiken in De spiegel (1975), Stalker (1979) en Nostalghia (1983), en actrice Maria Ivanovna, die zal meespelen in De spiegel – De scheiding van zijn ouders en het geweld van de Tweede Wereldoorlog zullen hem tekenen voor het leven – 1962 wint met zijn debuut De jeugd van Ivan de Gouden Leeuw op het filmfestival van Venetië – Terwijl hij werkt aan Het offer (1986) wordt longkanker bij hem vastgesteld – 1986 sterft in Parijs
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
