Van Eyck schittert ook in Brugge, in een huiselijke sfeer

(Opgelet: het Groeningemuseum is door de coronacrisis dicht t.e.m. 3 april)

Waar schilder Jan Van Eyck het levenslicht zag, zo rond  1390, blijft twijfelachtig. Maaseik, Bergeijk en Arendonk strijden allemaal om de eer, blijkt uit deze podcast. De stérfplek van Van Eyck is wel bekend. De meester overleed in 1441 in Brugge, waar hij al een tiental jaren woonde en werkte. Brugge was geen toeval.

Till-Holger Borchert, directeur van Musea Brugge: "Onze collega’s in Gent zeggen dat hun stad het Manhattan van de 15e eeuw was. Niets kan fouter zijn! Gent was het Chicago, daar was nijverheid. Brugge was het Manhattan, met de beurs als Wall Street. De stad waar alle grote handelaars uit Italië, Spanje, Duitsland hun waren kochten en verkochten." Ideale rijke klanten voor Jan van Eyck en zijn medewerkers.

Alle gekheid op een stokje: anno 2020 blijft de rivaliteit tussen Brugge en Gent vriendschappelijk. In Gent loopt op dit moment "Van Eyck. Een optische revolutie", waarvoor al een kwart miljoen tickets zijn verkocht. "Die tentoonstelling gaat in de breedte," verduidelijkt de Brugse museumdirecteur. Het MSK in Gent toont heel verscheiden werken. Van de monumentale, gerestaureerde, verbluffende buitenpanelen van het Lam Gods tot miniatuurachtige werken en frisse portretten van gewone burgers.

De tentoonstelling "Van Eyck in Bruges" zoekt het in de diepte, met twee Van Eycks en een recent gekocht werk van een directe navolger. De "Madonna van kanunnik Joris van der Paele" staat centraal.  Lees verder onder de foto:

Op het Lam Gods na is "de Van der Paele" het grootste werk van Van Eyck dat bewaard is gebleven. Je kunt er uren naar kijken. En dat is ook de bedoeling, in een nieuwe opstelling, vanuit een comfortabele zitbank in een huiselijke sfeer. Het werk is veel te fragiel om te verplaatsen; daarom blijft het in Brugge. "Het zit nog in de originele lijst en het bestaat uit verschillende houten panelen. Verhuizen is een risico," zegt directeur Borchert.

Infraroodbeelden van het schilderij leggen een ondertekening bloot, die hier en daar verschilt van het eindresultaat. Vergelijk bijvoorbeeld de linkerhand van Maria. Fascinerend om de tekentechniek van Van Eyck te zien. Lees verder onder de foto:

Het verhaal achter de "Madonna" is al even fascinerend. Het schilderij werd besteld door kanunnik Joris van der Paele, geen priester maar wel een belangrijk man binnen de (nu verdwenen) Sint-Donaaskerk op de Burg in Brugge. Toen hij zijn einde voelde naderen bestelde hij een werk bij Jan van Eyck, toentertijd een schilder met een sterrenstatus. Van der Paele betaalde ook een bom geld om tot in de eeuwigheid missen op te dragen voor zijn eigen zielenheil. Het was, zegt Till-Holger Borchert, "een investering in zijn sociale prestige in het hiernamaals".   

Van der Paele was een halve zakenman, die tientallen jaren tegen de pauselijke macht aanschurkte. Hij “cumuleerde” ook, om een hedendaagse term te gebruiken. Functies waarvoor hij niets moest doen, maar die hem wel inkomsten opleverden. Nieuw onderzoek leert ons meer over zijn loopbaan en ambitie.

Van Eyck beeldt Van der Paele af naast Maria en Jezus, Sint-Donatianus en Sint-Joris. Op het eerste gezicht is de man maar eenvoudig gekleed, vergeleken met de rijkelijk versierde gewaden en harnassen. Maar het zit ‘m in de sjieke details: een eekhoornpelsje, een duur boek, een bril.

Het schilderij oogt als een etalage met luxegoederen die in de 15e eeuw te koop waren in Brugge: tegels uit Spanje, een dik tapijt uit het Midden-Oosten, goudbrokaat, parels, edelstenen. En exotische dieren: het kindje Jezus houdt een halsbandparkiet vast, van het soort dat bij ons luid krijsend in de parken zit. Het schilderij blinkt en glinstert. In het schild van Sint-Joris zie je zelfs het spiegelbeeld van Jan van Eyck.

De Sint-Donaaskerk bestaat niet meer. De plek waar dit schilderij ooit hing en waar Jan van Eyck begraven werd, is in de Franse Revolutie afgebroken. Archeologische resten bevinden zich onder hotel Crowne Plaza op de Burg in Brugge. Maar die zijn zelden te zien, ook nu niet. "Wegens het coronavirus" is de kelder gesloten. Het schilderij van "ijdeltuit" Van der Paele uit 1436 is wel overgebleven.

Lees verder onder de foto:

Ook "de Margaretha" is teruggekeerd uit Gent en weer thuis in Brugge. Dat is het beroemde portret dat Jan van Eyck in 1439 van zijn vrouw schilderde, met haar haren in twee horentjes opgestoken en een kanten sluier. Of Margaretha mee met Jan uit het Maasland kwam, dan wel uit een Brugse handelaarsfamilie stamde, is niet zeker. Maar ze zette het Brugse atelier van Jan wel voort, na zijn dood in 1441.  

Een derde topwerk is een Madonna met kind van een anonieme navolger van Van Eyck. Geschilderd rond 1450 door iemand die nauw contact had met het atelier van de meester, en details overnam. Het schilderij is pas recent aangekocht door Musea Brugge.  

"Je kunt een Van Eyck in Parijs of Londen gaan bekijken, maar hier in Brugge zie je ook de context waar het schilderij tot stand is gekomen," zegt Till-Holger Borchert. De expo illustreert dat met interessante archiefstukken en lokale historische voorwerpen. En elke zondag kun je een Van Eyck-wandeling maken in Brugge, langs plekken van betekenis. Een greep: 

In afwachting van een nieuwe kunsthal die tegen 2024 klaar moet zijn, heeft het Groeningemuseum in Brugge - met meer dan 100.000 bezoekers per jaar - een grondige opknapbeurt gekregen, met een ander parcours en per tijdperk een eigen, warme kleur. Het museum wil meer sfeer brengen en meer comfort voor de bezoekers, zegt directeur collectie Anne van Oosterwijk. Tapijt voor een betere akoestiek, veel plaats om te zitten: dit museum wil dat je de tijd neemt om alles te bekijken. Want dat zijn die Van Eycks en andere meesterwerken waard.

"Van Eyck in Bruges", Groeningemuseum, Dijver 12 in Brugge, tot 12 juli 2020. VERLENGD tot 6 september 2020.

Bekijk hier de reportage van "Het Journaal":