Dmitri Skoroboetov werkte 15 jaar lang voor de Russische staatsomroep: "De lijst met instructies werd steeds langer"

Naast hem ligt een stapel papier, keurig bijeengebonden met paperclips, geordend op datum. Die documenten zijn een terugkerend onderwerp tijdens het interview met Dmitri Skoroboetov. Hij was tot een jaar geleden in dienst bij de grootste staatsomroep van Rusland: TV Rossiya en als chef verantwoordelijk voor de nieuwsuitzendingen van Vesti, het Russische journaal.

Onderaan ieder papier, Skoroboetov bewaart de documenten zorgvuldig in zijn tas, staan instructies over onderwerpen die niet geschikt zijn voor het grote publiek. Hij laat een voorbeeld uit 2010 zien toen dit soort voorschriften van het ene op het andere moment zijn intrede deden bij Vesti. De inhoud luidt als volgt: 'Al het belangrijke politieke nieuws moet gecoördineerd worden met de directeur. Dat geldt ook voor het nieuws dat gerelateerd is aan militaire vraagstukken of schandalen bij de Fifa.'

De afgelopen jaren, zegt Skoroboetov, zijn de instructies langer geworden en is het werk van journalisten die in dienst zijn bij de staatsomroep ingeperkt. Het past in een trend. In de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2018 zijn Russische journalisten, zeker degene die werken voor onafhankelijke media, hun leven soms zelfs niet meer zeker. De journaliste Tatjana Felgenhauer van radiostation Echo Moskvy werd onlangs in de nek gestoken. Dat gebeurde nadat TV Rossiya verschillende keren had bericht over Felgenhauer. Zij zou samenspannen met het Westen om volgend jaar de Russische presidentsverkiezingen te beïnvloeden.

Over de werkwijze bij de Russische staatsomroep was tot nu toe weinig bekend. Maar Skoroboetov, die in Nederland was om het congres voor onderzoeksjournalisten (VVOJ) bij te wonen, geeft een inkijkje. Hij loopt de lijst met gevoelige thema's langs. "Alles wat ook maar iets te maken had met politiek, moesten we voorleggen."

De gele telefoon

Het verhaal van Skoroboetov sluit naadloos aan bij de 'nieuwe censuur' van president Poetin, die de staatsmedia gebruikt voor propaganda. Feitelijk komt het erop neer dat het Kremlin korte lijntjes heeft met de staatsomroepen. Zo worden alle directeuren iedere week uitgenodigd in het Kremlin. En op het bureau van de hoofdredacteuren staan speciale gele telefoons waarop alleen het Kremlin belt, schrijft Vasily Gatov, een media-expert, in The Moscow Times. Het nieuws wordt niet zozeer gedicteerd, maar het Kremlin en de hoofdredacteuren overleggen over de juiste vorm en brainstormen over de vraag hoe onderwerpen het best belicht kunnen worden.

Het gaat dan voornamelijk om nieuwsgebeurtenissen die voor opschudding zouden kunnen zorgen in Rusland, zoals bijvoorbeeld MH17. Gedurende een lange periode mocht Skoroboetov daar helemaal niet over berichten. "Ik heb dat wel aangekaart bij mijn baas, zeker toen de Nederlanders een onderzoek startten naar de oorzaak van de crash. Hij zei: 'Het is niet aan jou om daar een beslissing over te nemen. Op dit moment wachten we op instructies'." Ook het dopingschandaal binnen het Russische olympische team lag gevoelig, net als corruptie en demonstraties over bijvoorbeeld economische thema's. "En we kregen duidelijke aanwijzingen waarop we de Amerikaanse verkiezingen moesten verslaan. We moesten bijvoorbeeld Hillary Clinton negatief afschilderen en haar fouten extra aandacht geven."

Dat laatste voorbeeld is een beproefde tactiek bij de staatsomroep: het formuleren van een vijand. In dit geval is dat Clinton, maar in veel gevallen is dat de binnenlandse oppositie. Het moet kijkers ervan overtuigen dat er slechts één persoon is die de problemen van een land op kan lossen, namelijk: Vladimir Poetin.

Skoroboetov herinnert zich vooral hoe gevoelloos er werd gereageerd op traumatische gebeurtenissen bij de staatsomroep. Twee van zijn Russische collega's kwamen om in het oosten van Oekraïne nadat ze waren beschoten door het Oekraïense leger. "De afscheidsceremonie vond plaats bij ons in het gebouw. Maar op het moment dat onze directeur arriveerde, was er bijna niemand. Hij ging verhaal halen bij de rest van de redactie en de nieuwsdirecteur die nu in de Doema zit, zei: 'We hebben nu een vergadering'. Zo gaat het eraan toe bij de staats-tv. Het is een dode plek met dode zielen."

De 39-jarige journalist werd vorig jaar ontslagen, daarom kan hij nu vrijuit praten. "Ik heb niets meer te verliezen. Ze hebben mij alles afgenomen." Na een conflict met een collega moest hij weg, maar zijn kritische houding heeft daar naar eigen zeggen aan bijgedragen. Hij baalde bijvoorbeeld van het lage opleidingsniveau van zijn collega's waardoor het stellen van kritische vragen iets uitzonderlijks was.

Met de desbetreffende collega, zijn beeldmonteur, liep het uit de hand nadat Skoroboetov hem aansprak op de kwaliteit van zijn werk. Er vielen klappen en Skoroboetov werd vervolgens met verwondingen naar het ziekenhuis gebracht.

De volgende dag werd hij opgebeld door zijn baas met het verzoek het voorval stil te houden en niet te melden bij de politie. "Ze zijn als de dood voor hun reputatie, dus een schandaal is wel het laatste waar ze op zitten te wachten." Skoroboetov gaf geen gehoor aan het verzoek. Hij stapte naar de politie en meldde zich ziek. Vlak daarna werd hij ontslagen. De officiële verklaring luidde dat hij de arbeidswet overtrad.

Negen maanden later bestempelde de rechtbank de beslissing van de staats-tv als illegaal. "Maar dat oordeel is nog steeds niet bekrachtigd, terwijl we bijna een jaar verder zijn. Er staat een nieuwe rechtszaak gepland, in januari, maar ik geloof er niet meer in. De staats-tv is één van de machtigste organisaties binnen Rusland. De algemeen directeur heeft goede contacten met het Kremlin."

Sovjetsfeer

Zijn leven is inmiddels 'geruïneerd'. Skoroboetov is bang dat hij nergens meer aan het werk komt omdat zijn voormalige werkgever ook een negatieve aantekening heeft gezet op zijn officiële cv, een belangrijk document bij een sollicitatie. De journalist denkt erover te verhuizen naar het westen van Europa.

Hij betreurt het dat de vrijheden in zijn land steeds verder worden ingeperkt. "Ik ben geboren in de Sovjet-Unie, ik herinner me daar niet veel van. Maar ik voel dat de atmosfeer terugkomt. Ik houd van mijn land, ik zou willen dat wij een goed voorbeeld zijn voor anderen. We hebben cultuur, wetenschap en ga zo maar door. Maar we hebben geen vrijheid en dat is heel belangrijk."

Skoroboetov stopt met praten. Hij frummelt aan zijn trui en kijkt naar beneden. Hij begint te huilen en excuseert zich onmiddellijk. Hij schaamt zich. "Ik heb bijgedragen aan het systeem, vijftien jaar lang. Het is moeilijk om dat te vergeten. Ik wist wat er aan de hand was in Rusland: de rechtspraak werkt niet, arbeidscontracten worden niet nageleefd. Pas toen ik zelf slachtoffer werd, begon ik dat in te zien."

In 2004, aan het begin van Poetins tweede termijn, besloot het Kremlin verschillende omroepen onder controle van de staat te plaatsen. De Russische president verdeelde de media in drie kampen: de 'buitenstaanders' (bijvoorbeeld het onafhankelijke Novaja Gazeta), 'onze mensen' (bijvoorbeeld Rossiya TV) en de semi-buitenstaanders (bijvoorbeeld radiostation Echo Moskvy). Vanzelfsprekend kregen staatsmedia voorrang met interviews, maar het Kremlin verwachtte daar iets voor terug. Met de komst van de economische crisis werd de vrijheid van journalisten die werkten voor de staatsomroep verder ingeperkt: het aandragen van eigen onderwerpen werd zo goed als onmogelijk.

Skoroboetovs verhaal illustreert dat. In 2010 werden bij Vesti de instructies geïntroduceerd. "Het was het moment waarop de olieprijzen begonnen te dalen en het Kremlin protest vreesde."

Toch koos Skoroboetov toen hij begin twintig was met volle overgave voor een carrière als journalist bij de staatsomroep. "We geloofden dat Poetin ons leven beter zou maken. Dat is overigens ook gebeurd. Hij heeft de infrastructuur verbeterd, de pensioenen verhoogd, vrouwen kregen recht op een langer zwangerschapsverlof. Alle Russen hebben daarvan geprofiteerd en daarom steunen ze hem."

Hoewel de repressie op de redactie toenam, heeft Skoroboetov naar eigen zeggen twee kleine overwinninkjes geboekt. Dat wil zeggen: hij mocht over onderwerpen berichten die politiek nogal gevoelig lagen.

Zo lukte het Skoroboetov om aandacht te besteden aan het protest tegen de komst van een kerncentrale in Krasnojarsk. "Daar voltrekt zich een enorme natuurramp. De regio is volledig geïndustrialiseerd en het zou niet de eerste kerncentrale zijn die daar wordt gebouwd. We kregen dertig seconde zendtijd. De bouw werd na dat item stilgelegd."

Een ander voorbeeld betreft een zomerkamp voor kinderen in Irkoetsk. "Er stierven daar zeven kinderen als gevolg van voedselvergiftiging. In eerste instantie zei mijn baas dat ik er niet over mocht berichten, maar ik wist hem te overtuigen. Uiteindelijk stuurde het ministerie van gezondheidszorg iemand naar de regio om het voorval te onderzoeken. De desbetreffende hoogwaardigheidsbekleder die verantwoordelijk was, werd ontslagen."

Achterdochtig

Skoroboetov denkt met weemoed terug aan die tijd. "Ik houd nog steeds van mijn baan." Inmiddels woont hij in een ander appartement in Moskou. Hij vreest niet voor zijn leven. "Daarvoor ben ik niet belangrijk genoeg." Maar hij is wel achterdochtig geworden en heeft het gevoel dat mensen hem in de gaten houden. "Daarom besloot ik te verhuizen."

Zijn collega's bij de staatsomroep willen niets meer met hem te maken hebben. "Ze zeggen dat ik het bedrijf heb verraden, ze zijn bang." Anderzijds beschouwen de onafhankelijke journalisten hem ook als een vijand. "Ze hebben zoiets van: zoek maar hulp bij de staat, die heb je toch zolang gediend."

Het zegt veel over het klimaat. "Er heerst veel wantrouwen. Journalisten onderling steunen elkaar niet. Veelzeggend is nu ook dat de hoofdredacteur van het onafhankelijke Novaja Gazeta zijn journalisten wil gaan bewapenen."

Skoroboetov verlaat Rusland pas als de rechtszaak is afgerond. Hij hoopt op een compensatie van zijn voormalige werkgever. Tot die tijd neemt hij de stapels met instructies overal mee naar toe. "Het is allemaal onderdeel van het bewijs."

In dienst van de staat

Dmitri Skoroboetov werd geboren in Siberia, in Krasnojarsk. Hij studeerde aan de universiteit van Moskou aan de faculteit buitenlandse talen. Hij werkte vanaf zijn negentiende in verschillende posities voor twee staatsomroepen, NTV en TV Rossiya. Ook was hij tussen 2011 en 2012 perswoordvoerder voor Russische Geografische Stichting, een club die onder leiding van onder andere Poetin, het Russische culturele gedachtegoed moet promoten.