Vampiers en bezeten kinderen? Heksenjacht maakt macabere opmars

Toen de Zimbabwaanse leider Robert Mugabe deze maand zijn vicepresident probeerde te wippen, was een van de argumenten voor het ontslag dat hij medicijnmannen had geraadpleegd om Mugabes positie te verzwakken. Het was niet de eerste keer dat Mugabe iemand wegens hekserij de deur wees: ook de vorige vicepresident werd hiervan beschuldigd. En Mugabe is niet de enige. In tal van landen worden heksenjachten gehouden, steeds vaker en met steeds meer geweld, volgens de Verenigde Naties.

"Exacte cijfers hebben we niet, maar tienduizenden mensen zijn zwaar mishandeld of gedood", zegt Gary Foxcroft van de Witchcraft and Human Rights Information Network (WHRIN), een internationale organisatie die probeert het onderwerp op de agenda te krijgen. "In landen als Peru en Papoea-Nieuw-Guinea zijn vaak oude vrouwen het slachtoffer, terwijl in Nigeria en de Democratische Republiek Congo kinderen soms wekenlang in kerken worden opgesloten omdat ze bezeten zouden zijn van boze geesten. Ze worden ook geslagen om de geesten uit hun lichaam te drijven - soms tot de dood erop volgt."

Mislukte oogst

Het kan je zomaar overkomen, vertelt Foxcroft via Skype. De oogst is mislukt, iemand in het dorp is ziek geworden of het heeft zo veel geregend dat de rivier is overstroomd. In een samenleving waar magie een logische verklaring is voor alles wat mensen kan overkomen, wordt al snel gedacht dat iemand deze rampspoed met opzet over het dorp heeft afgeroepen, en dan is een zondebok zo gevonden. "Dat zijn zelden mannen", zegt Foxcroft. "Het zijn vrouwen, kinderen en gehandicapten. De zwakkeren, die zich niet kunnen verdedigen."

Toch is angst niet altijd de drijfveer van de vingerwijzers: soms komt het opvallend goed uit dat een zeker persoon van hekserij wordt verdacht. Als er bijvoorbeeld geruchten worden verspreid over een oud vrouwtje dat een aantrekkelijk stukje land bezit, is de kans groot dat zij wordt verdreven of vermoord, waarna het land voor een prikkie kan worden overgenomen. "En ik ken een bizar verhaal uit de Indiase deelstaat Assam, waar iemand zijn mobieltje kwijtraakte en de medicijnman zei: 'Offer een kind en je vindt het terug', vertelt Foxcroft. Toen is het 8-jarige kind van de buren vermoord. Ik weet niet of de telefoon ook is teruggevonden."

Foxcroft vindt het lastig te duiden waarom heksenjachten in zowel aantal als in heftigheid toenemen, maar hij vermoedt een verband met de toename van natuurrampen, politieke onrust en oorlog: hoe meer ellende, hoe meer 'schuldigen' er worden gevonden. Bovendien wordt de angst voor hekserij - net als vroeger in Europa - aangewakkerd door geestelijk leiders. De explosieve groei van evangelische kerken, waar het christendom zich vermengt met het geloof in wonderen en tovenarij, vormt volgens Foxcroft een groot probleem. "Ze schieten als paddestoelen uit de grond en er is geen enkele instantie die ze controleert. Zij verdienen enorm veel geld met het uitdrijven van geesten."

Niet herkend

Toch staat hekserij nauwelijks op de radar van de internationale gemeenschap. Volgens Foxcroft komt dat deels doordat de problematiek wereldwijd zoveel verschijningsvormen heeft, maar ook omdat ze door westerse ngo's niet wordt herkend. "Hulpverleners zien wel dat er een kind is mishandeld, maar weten niet wat de reden is geweest. Ook merk je dat organisaties hun vingers er niet aan willen branden. Als een buitenstaander zich met het lokale geloof gaat bemoeien, begeeft hij zich op glad ijs."

Vorige maand is door de VN, mede op initiatief van de WHRIN, een bijeenkomst over het onderwerp georganiseerd. Foxcroft is voorzichtig positief: "Ik hoop dat er in 2019 een resolutie wordt aangenomen waarin heksenjachten worden veroordeeld, en dat er daarna richtlijnen voor de problematiek worden ontwikkeld. Dat klinkt als een papieren oplossing, maar bedenk dat vrouwenbesnijdenis tien jaar geleden ook nauwelijks op de internationale agenda stond, en dat men daarbij ook huiverachtig was omdat geloof en cultuur een rol speelden. Nu wordt er wereldwijd aan gewerkt om dat gebruik een halt toe te roepen. De erkenning van het probleem is de eerste stap naar een oplossing."

Vampiers 

In het zuiden van Malawi zijn mensen sinds september zo bang voor vampiers dat er al zeker tien mensen op verdenking van bloedzuigerij zijn vermoord. Mensen slapen uit angst niet meer in hun huizen, maar buiten, in groepen. Volgens lokale media komen de vampiers uit buurland Mozambique en hebben ze het bloed nodig voor rituelen waarmee ze rijkdom denken te verwerven. De vampiers zouden moeilijk te pakken zijn doordat ze zichzelf in dieren kunnen veranderen.

Dit probleem speelt in afgelegen gebieden, waar de inwoners arm en nauwelijks opgeleid zijn. De angst jaagt mensenmenigten op, en er worden wegversperringen opgeworpen om 'verdachten' te kunnen oppakken. Ook zijn er ambulances aangevallen, omdat het gerucht ging dat ze vampiers zouden vervoeren. Op sociale media verspreiden dergelijke geruchten zich razendsnel.

Het geloof in 'bloeddrinkers', zoals ze worden genoemd, is al eeuwenoud. Mensen zijn bang voor tovenarij, en bij ziekte of tegenspoed is de eerste gedachte dat iemand zijn magische krachten heeft ingezet, en dan moet er iemand boeten. Bloed speelt bij dit bijgeloof een belangrijke rol: dat is nodig voor diverse rituelen en kan een heks meer kracht geven.

Dodelijke rituelen in Congo en Engeland

In Congo kunnen ouders van de ene op de andere dag doodsbang worden voor hun eigen kinderen, omdat ze tekenen vertonen (of omdat de buurvrouw of de priester zulke tekens heeft 'gezien') van bezetenheid, bijvoorbeeld als ze overdag heel moe zijn. Veel 'heksenkinderen' worden weggejaagd, met duizenden verwaarloosde straatkinderen als gevolg. Anderen worden door evangelische kerken onderworpen aan duiveluitdrijvingssessies, waarbij ze worden uitgehongerd en mishandeld. Volgens een VN-rapport uit 2009 strijken duizenden Congolese kerken op deze manier geld op (want voor zo'n sessie moet natuurlijk worden betaald). Naar schatting wachten zo'n 50.000 kinderen, opgesloten in kerkgebouwen, op zo'n duiveluitdrijving.

Het probleem is overgewaaid naar bijvoorbeeld Groot-Brittannië: in 2005 heeft de Londense politie een speciale eenheid opgericht, die door religie ingegeven kindermisbruik onderzoekt. Aanleiding hiervoor vormden enkele schokkende moorden. In 2001 werd de 8-jarige Victoria Climbié door haar voogden gedood omdat zij dachten dat het kind bezeten was. In hetzelfde jaar werd in de Theems de romp gevonden van een jongetje dat vermoedelijk ritueel is geofferd; daders zijn in deze zaak nooit gevonden.

Recente cijfers zijn niet beschikbaar, maar de BBC meldde in 2015 dat er in de eerste tien maanden van dat jaar al zestig gevallen door de politie waren geregistreerd.