"Zonder de Spaanse griep was Hitler er misschien niet geweest"

Het begon met de symptomen van een gewone griep: koorts, hoofd- en spierpijn en een zere keel. Al gauw verscheen er een blauw-paarse schijn op je jukbeenderen die erop wees dat je longen moeite hadden voldoende zuurstof binnen te krijgen. Dat blauw werd na korte tijd zwart, de kleur die uiteindelijk ook je vingers en tenen zouden aannemen. Die waren toen al niet meer te redden, en van genezing was überhaupt geen sprake meer.

Het zwart kroop genadeloos verder over je ledematen naar je romp. Daarna begonnen de bloedingen, uit je neus en je mond. Het was het teken dat je longen vol bloed zaten, en dat je niet veel tijd meer restte voor je zou verdrinken in je eigen lichaamsvocht.

Tussen 1918 en 1920 werden vijfhonderd miljoen mensen getroffen door de Spaanse griep. Zo’n vijftig tot honderd miljoen overleefden het niet. In India vielen de meeste slachtoffers, 18 miljoen wellicht. Dat zijn meer doden dan in de hele Eerste Wereldoorlog bij elkaar.

Over die oorlog zijn nochtans hele bibliotheken bij elkaar geschreven, terwijl tot voor kort praktisch niemand zich de details van de Spaanse griep herinnerde. Maar daar komt verandering in, onder meer door iemand als Laura Spinney, die in De Spaanse griep naadloos uit de doeken doet waar de griep vandaan kwam, wat de gevolgen ervan waren op politiek, wetenschappelijk en cultureel vlak en waarom we hem nooit mogen vergeten.

“In feite stierf je niet aan de griep”, verbetert ze mijn verhaal, “maar wel aan je eigen immuunsysteem. Het eerste wat het menselijk immuunsysteem doet wanneer een virus het lichaam binnendringt is er interferon op afsturen om het onschadelijk te maken. Wanneer dat niet lukt, stuurt het antilichamen en immuuncellen die de toevoer van bloed stimuleren. Het gevolg is zwelling, warmte en roodheid, wat we een ontsteking noemen.

“In het geval van de Spaanse griep zat de ontsteking in de longen en ging de toevloed van bloed door tot de dood erop volgde. Dat is dus ook de reden waarom vooral jonge, sterke mensen door de Spaanse griep werden geveld, en niet de kinderen en ouderen die normaal het slachtoffer zijn van de griep.”

Waarom is de Spaanse griep zo onbekend?

“Dat ligt volledig aan de Eerste Wereldoorlog. Het verschil tussen die twee gebeurtenissen is dat de griep niet in ons collectief geheugen is terechtgekomen. Een oorlog levert altijd een winnaar op. Die herdenkt zijn overwinning graag. Bij een pandemie heb je alleen maar verliezers. De griep ontsnapte ook aan de aandacht door die oorlog. Mensen beseften niet hoe ernstig en wereldwijd die was geweest. Het was moeilijk om een idee te krijgen van het juiste aantal slachtoffers, en zodra de oorlog voorbij was, wilde men vooral beginnen met de wederopbouw.

“Wat ook meespeelde was dat men niet wist wat het precies was. Sommigen zeiden dat het geen griep was, maar iets anders. Anderen dachten dat het een bacteriële aandoening was in plaats van een virale. De wetenschappelijke bagage om het te beschrijven hadden ze nog niet. Pas in 1943, na de uitvinding van de elektronenmicroscoop, kon men voor het eerst een virus zien. In 1918 wist men dus niet wat het was of hoe het te behandelen viel. En dat is misschien nog een reden waarom we de Spaanse griep vergeten zijn, omdat dokters niet graag hun falen toegaven en er nadien ook niet meer over praatten.”

Waarom was die griep ‘Spaans’?

“Alvast niet omdat hij voor het eerst in Spanje opdook. Een paar maanden eerder was hij al bekend in de VS en een paar weken eerder waren in Frankrijk al doden gevallen. Maar die landen waren in oorlog. Zij censureerden hun pers en wilden absoluut niet geweten hebben dat een derde van de bevolking, en dus ook van het leger, griep had.

“Spanje was neutraal tijdens WO I, waardoor er vrijelijk over de griep bericht kon worden toen de eerste zieken zich in mei 1918 aandienden. Toen ook de koning en een aantal ministers ziek werden, schreef natuurlijk heel Europa erover. De naam sloeg aan, want iedereen zag de griep liever van ergens anders komen. In Spanje zelf noemden ze hem ‘de Napolitaanse soldaat’ en de Polen hadden het over ‘de bolsjewistische ziekte’.

Waar kwam die griep vandaan? Zo’n griep valt toch niet uit de lucht?

“We denken dat de pandemische stam van de Spaanse griep ontstaan is uit de ontmoeting van een paar bestaande stammen, waarbij genetisch materiaal werd uitgewisseld. De Spaanse griep kwam in drie golven, waarvan de tweede de ergste was. Waarom precies in 1918, is een irrelevante vraag omdat het griepvirus heel labiel is en constant verandert.

“Bij het ontstaan van een nieuwe stam speelt toeval een grote rol. Die griep was er dus ooit toch wel gekomen. Dat hij zo’n grote impact had, kwam wellicht door de oorlog. Heel veel mensen waren daardoor in beweging, wat maakte dat de griep zich razendsnel verspreidde, de gezondheidszorg was nog niet goed uitgebouwd, en velen leden honger waardoor zij kwetsbaarder waren.

“Even ter vergelijking, de Russische griep van de jaren 1890 maakte ongeveer een miljoen doden en de drie grieppandemieën die we sinds de Spaanse griep hebben gekend maakten niet meer dan drie of vier miljoen slachtoffers.”

Waarom werden sommige regio’s harder getroffen dan andere? In Alaska stierf bijvoorbeeld 40 procent van de bevolking. In sommige dorpen was na vijf dagen griep 90 procent van de mensen dood.

“Dat is inderdaad een interessante vaststelling die we in het oog moeten houden wanneer we in de toekomst gelijkaardige rampen willen voorkomen. Vandaag focussen we vooral op het virus en op het beschermen van risicogroepen door middel van vaccins. Wat 1918 echter toont is dat sociale ongelijkheid een enorme invloed heeft op een pandemie. Arme mensen kregen het harder te verduren dan rijke. Ook geografische isolatie speelde een rol, zoals we in Alaska zagen. De mensen daar hadden in het verleden minder griepstammen over zich heen gekregen en waren daardoor kwetsbaarder.

“Meestal gaan geografische isolatie en armoede trouwens hand in hand. En dan is er nog de genetische component. Sommigen zijn ontvankelijker op basis van hun genen.”

Hoe reageerde de bevolking op al die zieken en doden? Werd zij sociaal en hulpvaardig of dachten de mensen alleen aan zichzelf?

“Beide, zo is pas recent duidelijk geworden. Wanneer mensen door een ramp getroffen worden, verzetten ze zich samen. Jammer genoeg is dat in het geval van een grieppandemie geen rationele reflex.

“De beste manier om een pandemie te stoppen is isolatie. Wanneer iedereen in huis blijft, is de griep binnen de kortste keren verdwenen.

“De volgende vraag is wanneer we opnieuw onze zelfzuchtige ik worden. Dat blijkt te zijn wanneer die groepsidentiteit verkruimelt omdat de dreiging wegvalt. Toen het aantal griepgevallen afnam, zag je steeds meer misdaad en werd er flink geprofiteerd van de miserie van een ander.”

Erich Ludendorf, de Duitse opperbevelhebber tijdens WO I, zei dat hij niet verslagen was door de Britten, de Fransen of de Amerikanen, maar door de Spaanse griep. Had hij gelijk?

“Die griep paste natuurlijk netjes in Ludendorfs verhaal, maar misschien had hij wel gelijk. Wat zeker is, is dat de griep het einde van de oorlog bespoedigde. Er vielen massaal veel soldaten aan beide zijden van het front aan ten prooi. In feite bleven er te weinig over om een fatsoenlijke oorlog te voeren.

“Er bestaat een theorie die wil dat Duitsland en Oostenrijk-Hongarije eerder en harder getroffen werden door de griep dan de geallieerden. Zij waren er fysiek slechter aan toe en hadden minder voedsel, wat hen kwetsbaarder maakte. Ludendorf kan dus best gelijk gehad hebben.”

En wat met de vredesonderhandelingen nadien, toen was de griep toch nog niet uitgewoed?

“Onder de geallieerden had je twee strekkingen. De wraakzuchtige Europeanen stonden tegenover de veel zachtere en op heropbouw focussende Amerikanen. President Woodrow Wilson werd tijdens de besprekingen getroffen door de griep. Bovendien had hij last van kleine herseninfarcten die van tijd tot tijd opdoken.

“We weten niet of de griep die infarcten erger maakte, maar er zijn wel getuigenissen van een karakterverandering tijdens de onderhandelingen. In het begin was hij een kalme, gewiekste onderhandelaar, maar na verloop van tijd veranderde hij in een ongeduldige bullebak die niet bereid was naar de argumenten van anderen te luisteren en daardoor nog weinig invloed had. De harde Europese lijn won daardoor, en Duitsland kreeg onhaalbare sancties opgelegd.”

Wat onrechtstreeks aanleiding was voor WO II. Zonder Spaanse griep geen Hitler, dus?

“Mogelijk, maar dat weet je natuurlijk nooit.”

Werd na 1918 meer wetenschappelijk onderzoek gedaan naar virussen?

“De Spaanse griep gaf inderdaad een heuse boost aan de virologie. De eerste virussen waren op het einde van de 19de eeuw ontdekt, maar men dacht over het algemeen dat het bacteriën waren. Vanaf de jaren 1920 werd virologie echt een boomende onderzoekstak en tien jaar later kwam het eerste vaccin op de markt.

“Wat de publieke reactie tegenover de geneeskunde betreft, werd een stap achteruitgezet. De reguliere geneeskunde had de griepdoden niet kunnen voorkomen en daarom grepen veel mensen opeens naar alternatieve geneeswijzen zoals spiritisme en homeopathie.

“Op het vlak van de overheid zag je iets heel anders. Daar werd de reguliere geneeskunde volop gesteund en werden de eerste fundamenten gelegd voor de gezondheidszorg zoals we die nu kennen.”

Hoe snel zag men daar de gevolgen van?

“Dat is niet duidelijk, maar wat we wel weten is dat er in de jaren 1920 een ware babyboom was, alsof de natuur de doden wilde compenseren. Traditioneel wordt die verklaard door de oorlog. De soldaten kwamen weer thuis, hadden succes bij de meisjes en er kwamen meer baby’s van.

“Dat verklaart echter niet waarom er ook in landen die neutraal gebleven waren tijdens de oorlog veel meer geboortes waren, zoals in Noorwegen, waar na de oorlog de helft meer kinderen werden geboren dan ervoor. Er moet dus meer aan de hand geweest zijn. Wellicht zorgde de griep voor een kleinere, maar gezondere bevolking, waardoor niet alleen minder miskramen voorkwamen, maar de kinderen ook meer kans hadden op overleven.”

Zijn we nu nog even kwetsbaar als toen?

“Er wonen nu ongeveer vier keer zoveel mensen op aarde dan honderd jaar geleden. De grootste zwartkijkers zeggen dat een pandemie dertig miljoen doden zou kunnen maken. Procentueel gezien is dat dus veel minder dan in 1918.

“Er spreekt heel wat in ons nadeel. We reizen de hele tijd rond en we zijn gemiddeld een stuk ouder, waardoor we ook kwetsbaarder zijn aangezien ons immuunsysteem met de jaren verzwakt. Anderzijds weten we veel beter wat er gebeurt. Een nieuwe griep zou ons niet overvallen. En we hebben vaccins, natuurlijk.”

Maar wat zijn die waard? Griepvaccins hollen toch altijd achter de feiten aan?

“Nu nog wel, maar er wordt gewerkt aan een universeel vaccin. Het griepvirus heeft delen die veranderen en delen die dat nooit doen. De vaccins die nu gebruikt worden, zijn gericht op de veranderende delen, het universele vaccin op dat wat alle griepvirussen gemeen hebben. Het zou dus altijd werken.

“Het probleem is dat in rijke, geïndustrialiseerde landen steeds minder mensen bereid zijn om zich te laten vaccineren. Zelfs mensen die in een ziekenhuis werken zien er het nut soms niet van in.”

Is het een idee om vaccinatie verplicht te stellen?

“Frankrijk heeft zopas het aantal verplichte kindervaccinaties verhoogd. Tegelijkertijd heeft het ook de manier om ze op te leggen veranderd. Vroeger beging je een misdaad wanneer je je kinderen niet liet vaccineren, maar niemand controleerde dat. Nu mag je kind geen dagverblijf of school meer binnen zonder vaccinatiebewijs. We mogen op dit vlak niet laks worden. Uitzonderlijke omstandigheden vragen om uitzonderlijke maatregelen.

“De mazelen zijn in Europa opnieuw in opmars. Ik vind dat kinderen daarom verplicht gevaccineerd moeten worden. Bij volwassenen ligt dat moeilijker. Hen forceren is contraproductief. Vandaar dat ik pleit voor de trage weg van onderwijs en voorlichting, hen duidelijk maken dat wanneer ze zich niet laten vaccineren ze niet alleen hun eigen gezondheid in gevaar brengen, maar ook die van hun omgeving. Mensen moeten beseffen dat vaccinatie een burgerplicht is. Vandaar dat we de herinnering aan de Spaanse griep levend moeten houden, want hem vergeten kan dodelijk zijn.”

Laura Spinney, 'De Spaanse griep, Hoe de pandemie van 1918 de wereld veranderde', De Arbeiderspers, 416 p., 22,99 euro.