Assisen, assisen light of assisen zero? 5 vragen en antwoorden over de assisenhervorming

Sinds 1808 kennen we in ons land de hoven van assisen. Het invoeren van de twaalfkoppige jury was een tegenbeweging voor de klassenrechtspraak: ook de gewone burger werd nu bij rechtspraak betrokken. Voor het hof van assisen worden misdaden, politieke misdrijven en zogenoemde drukpersmisdrijven behandeld. In de praktijk belanden vooral moorden voor het hof. Een assisenproces gebeurt erg grondig: het volledige onderzoek wordt zo goed als volledig overgedaan. Alle actoren, zoals getuigen, deskundigen en politiemensen, worden uitgebreid aan het woord gelaten.

Voor minister van justitie Geens zijn assisenprocessen vandaag te lang en ook te duur geworden. Gezien de problematiek van het personeelstekort in de rechtbanken en de gerechtelijke achterstand is dat onhoudbaar geworden volgens de minister. Daarnaast is er ook geen beroepsmogelijkheid tegen een arrest van het hof van assisen, en dat wil de minister anders zien. Hij maakte na zijn aantreden eind 2014 dan ook snel duidelijk dat hij assisen wou afbouwen.

De voorzitter van het Gentse hof van beroep Antoon Boyen heeft de kostprijs van een assisenproces berekend en erkent dat die erg hoog ligt. Volgens hem kost een assisenzaak gemiddeld 58.664 euro, terwijl een strafzaak voor een correctionele rechter gemiddeld 12.588 euro kost. De cijfers zijn berekend op basis van de voorbereiding, de duur van de zittingen, het aantal magistraten, het aantal griffiers, en dergelijke. Bij het cijfer over een correctioneel proces is er ook rekening mee gehouden dat er nog een proces in beroep kan komen. Volgens die cijfers is een assisenproces dus bijna 5 keer zo duur als een correctioneel proces.

Bekijk de redenering van Antoon Boyen hier, in een Terzake-special over assisen van 2015:

In zijn tweede zogenoemde ‘Potpourri-wet’ liet minister Geens optekenen dat enkel politieke misdrijven en drukpersmisdrijven voortaan nog automatisch voor het hof van assisen zouden komen. In de praktijk worden echter nog amper misdrijven gekwalificeerd als politieke misdrijven of drukpersmisdrijven.

Voor alle andere zaken waar verzachtende omstandigheden in rekening gebracht konden worden, kon het parket een correctionalisering vragen. En die lijst met zaken waar verzachtende omstandigheden mogelijk zijn werd door de minister zó uitgebreid, dat in de praktijk bijna alle misdrijven voor de correctionele rechtbank behandeld konden worden, ook de allerzwaarste misdaden zoals moord. De raadkamer en eventueel – in beroep - de kamer van inbeschuldigingstelling, namen wel telkens de beslissing en konden dus ook beslissen om een zaak toch voor assisen te brengen. Die hervorming ging in eind 2016.

Voor de volledigheid moeten we hier nog toevoegen dat deze regeling in principe tijdelijk was, want op termijn wou minister Geens zogenoemde ‘criminele kamers’ invoeren, bij de correctionele rechtbanken. Drie beroepsmagistraten en vier juryleden zouden daar dan samen beslissen over schuld en strafmaat. Assisen light dus. De allerzwaarste misdaden zouden dan automatisch voor de criminele kamers behandeld worden. Daarnaast zou ook de raadkamer de mogelijkheid krijgen om zaken naar daar door te verwijzen. Maar dat plan is tot op vandaag niet doorgevoerd.

De assisenhervorming van Geens lokte al van bij het begin hevige reacties uit, vooral binnen justitie. Sommige assisenpleiters zagen hun geliefde assisen als sneeuw voor de zon verdwijnen, want een doorverwijzing naar het assisenhof gebeurde nog heel weinig.

En dat vonden de advocaten niet alleen jammer omdat ze zélf minder tijd kregen voor hun pleidooien, maar het had volgens hen ook een invloed voor de slachtoffers. “Een assisenproces is namelijk vaak een belangrijk deel van de verwerking voor de slachtoffers”, zegt advocaat Jef Vermassen. “De procedure is heel grondig en slachtoffers kunnen hun verdriet tonen.”

Bovendien komt er vaak verheldering tijdens zo’n proces, vindt advocaat Johan Platteau. “Het is al duidelijk gebleken dat een politieverhoor niet hetzelfde is als een ondervraging onder eed tijdens het proces. Daar komen soms nieuwe zaken aan het licht.” 

Eind vorig jaar beslisten enkele advocatenverenigingen en de Liga voor de Mensenrechten uiteindelijk om naar het Grondwettelijk Hof te stappen tegen onder meer de hervorming van assisen. Volgens hen creëerde de hervorming onder meer rechtsongelijkheid. 

Het Grondwettelijk Hof gaf hen gelijk en vernietigde de assisenhervorming. Volgens het Hof probeerde de regering via een aanpassing van de wet rond de verzachtende omstandigheden de grondwet te omzeilen. Zoals eerder gezegd, werd de lijst met zaken waar verzachtende omstandigheden mogelijk zijn namelijk zó uitgebreid, dat in de praktijk bijna alle misdrijven voor de correctionele rechtbank behandeld konden worden. Want enkel wanneer géén verzachtende omstandigheden mogelijk zijn, belanden zaken zeker voor het hof van assisen. Dat is veel te verregaand en dus ook ongrondwettelijk, vindt het hof.

Daarnaast riskeer je ook dat mensen in dezelfde situatie op een andere manier zullen worden behandeld op het vlak van de straf. Want in sommige gevallen zouden mensen zelfs zwaarder gestraft kunnen worden door een correctionele rechtbank dan door een assisenhof. Dat verschil in behandeling kan niet, vindt het hof.

Herbekijk hier de eerste reactie van minister van Justitie Koen Geens op het arrest van het Grondwettelijk Hof in Villa Politica eind 2017:

In haar arrest bepaalde het Grondwettelijk Hof dat vanaf dat moment alles opnieuw volgens het oude systeem moest gebeuren. Maar voor lopende zaken waar al een beslissing in was genomen veranderde er niks. De zaak van de kasteelmoord bijvoorbeeld blijft dus op de correctionele rechtbank van Brugge en kan in geen geval nog naar assisen verwezen worden. Het andere geval zou uiteraard een grote chaos veroorzaakt hebben bij veel rechtszaken.

Maar het arrest had ook een impact op de maximumstraffen die kunnen worden opgelegd. In de assisenhervorming was opgenomen dat een correctionele rechtbank voortaan straffen tot 40 jaar zou kunnen uitspreken. Maar ook die bepaling werd vernietigd door het Grondwettelijk Hof. Daardoor was het voor lopende processen onduidelijk hoeveel de maximumstraf bedroeg. Velen dachten dat de maximumstraf nu maar 20 jaar was, zoals het vroegere systeem bepaalde. 

Op een proces voor het Antwerpse hof van beroep over een man die terechtstond voor de moord op zijn ex-vriendin, uitte openbaar aanklager Alexandra Van Kelst in haar requisitoir openlijk kritiek op de minister van Justitie. De man was in eerste aanleg, voor de correctionele rechtbank, veroordeeld tot 24 jaar, maar ging in beroep. “Door het geknoei van onze wetgever kan ik nu maar 20 jaar eisen”, zei Van Kelst in de beroepszaak.

Ook op het proces over de kasteelmoord gaf de verwarring problemen. De aanklagers vroegen de maximumstraf van 30 jaar cel voor de hoofdbeklaagde André Gyselbrecht. Maar volgens zijn advocaat klopte dat niet: "Door de beslissing van het Grondwettelijk Hof kan Gyselbrecht nog maximaal 20 jaar krijgen, geen 30."

Maar het college van procureurs-generaal schiep na enkele maanden verwarring eindelijk klaarheid. Volgens het college is de maximumstraf 30 jaar bij zaken die al zijn doorverwezen naar de correctionele rechter. Het gaat dan om misdaden die door een assisenjury met levenslang bestraft kunnen worden, zoals moord. Zo’n twee maanden later bevestigde het Hof deze redenering. 

Maar voor sommige zaken was er tijdens die maanden verwarring al een uitspraak gekomen. Het Antwerpse hof van beroep heeft de man die zijn ex-vriendin vermoordde bijvoorbeeld veroordeeld tot 20 jaar cel, de straf die de openbare aanklager had geëist, overtuigd dat dat de maximumstraf was. “Het cadeautje dat die man dankzij dat knoeiwerk kreeg, is een kaakslag voor mijn cliënten. Ik krijg aan hen niet uitgelegd dat de strafvermindering er kwam puur door een fout van de wetgever”, zei advocaat Kris Luyckx van de nabestaanden van het slachtoffer.

Daarnaast lopen de gecorrectionaliseerde processen ook niet altijd van een leien dakje. Tijdens het proces van de kasteelmoord is bijvoorbeeld een echte procedureslag gevoerd, zoals de poging tot wraking van de rechters. De advocaten kwamen ook met een ellenlange lijst van getuigen die ze wilden opvoeren, zoals bij assisenzaken de gewoonte is, maar daar heeft de rechtbank uiteindelijk in gesnoeid. De vraag stelt zich dus of deze correctionele processen dan wel écht korter en goedkoper zijn dan assisenprocessen.

Op zich is er nu klaarheid in de situatie, maar toch nemen niet alle advocaten daar vrede mee. Er zijn nu eenmaal zaken waarover een correctionele rechtbank zal beslissen, terwijl ze zonder de hervorming hoogstwaarschijnlijk voor assisen waren beland. Daarom hebben sommige advocaten hun zaak voor het Hof van Cassatie gebracht, en op lange termijn sluiten sommige advocaten niet uit dat ze naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zullen stappen.

Maar toch is de vraag of dat nog iets zal veranderen. Want uiteindelijk heeft het Grondwettelijk Hof de zaken nu heel duidelijk geregeld. Het Hof van Cassatie heeft alleszins recent al een eerste uitspraak gedaan, over één van de eerste gecorrectionaliseerde moordzaken. Een man uit Mol was veroordeeld tot 25 jaar cel in beroep, enkele dagen vóór het arrest van het Grondwettelijk Hof dat de assisenhervorming vernietigde. De advocaat van de man stapte naar cassatie, onder meer om voor zijn cliënt toch een assisenproces te vragen. Maar het Hof van Cassatie verbrak het arrest niet.

Niet alleen op juridisch vlak, ook op politiek vlak veroorzaakte het gesleutel aan assisen ophef. De commissie Justitie organiseert nu de komende weken opnieuw hoorzittingen over de toekomst van het hof van assisen. Er is beslist om uitgebreide hoorzittingen te organiseren met alle actoren, te beginnen met de grondwetspecialisten. Het kabinet van minister Geens zal daarbij aanwezig zijn, alsook af en toe de minister zelf. 

Minister Geens staat vandaag nog steeds achter zijn langetermijnidee van een ‘assisen light’. “We moeten in dialoog een eigentijdse oplossing vinden”, klinkt het op het kabinet. “De gehele procedure mondeling overdoen, met getuigen en experts, is uit de tijd. De juryleden kunnen vandaag lezen, in tegenstelling tot in 1808 toen dat meestal niet het geval was.” 

Maar het is voorlopig onduidelijk of dat idee een meerderheid kan halen. Alle politieke partijen lijken wel bereid om de assisenprocedures vlotter te maken. Maar assisen light wordt in de wandelgangen weleens “vlees noch vis” genoemd. Veel partijen willen ook meer details, want het voorstel is voorlopig nog wat vaag. En de vraag stelt zich ook nog in hoeverre het idee conform is met de grondwet. Dat is één van de zaken die bekeken zullen worden tijdens de hoorzittingen. Maar ook andere hervormingsideeën kunnen aan bod komen. "We starten eigenlijk van nul", zo klinkt het bij één van de commissieleden.

Vandaag kunnen we intussen stellen dat, hoewel de minister aan het begin van zijn legislatuur met volle moed aan de hervormingsplannen begon, we in de praktijk eigenlijk nog nergens staan. En de deadline nadert (wellicht): de federale verkiezingen in 2019.