Iraakse ontheemden kunnen nog lang niet naar huis: "Er is geen toekomst"

"Er is geen toekomst. Ik kan geen werk vinden." Raad Ahmed (32) staart bezorgd naar zijn oppervlakkig ademende zoontje op zijn schoot. "Hij heeft astma. We hebben geen geld voor zijn medicijnen." Ahmed woont met zijn vrouw Batul Ali (27) en hun twee zoontjes in de Al-Obour-wijk van West-Mosul. Tijdens de recente strijd om de stad lag de wijk in de vuurlinie tussen het Iraakse leger en de islamitische groep IS. De familie vluchtte naar het oosten van de stad, en keerde pas onlangs terug.

Bij de strijd is het dak van hun huis beschadigd, waardoor het er nu vochtig is. De enige reden dat ze er blijven is dat de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR een tijdelijke wooncabine op de binnenplaats heeft geplaatst, waar het tenminste droog is. Maar in de zomer is die te heet, omdat er bij gebrek aan stroom geen koeling is.

Geld is hun grote probleem. Overheidsstroom is er alleen 's avonds een paar uur, en geld om de buurtgenerator te betalen hebben ze niet. Net zoals ze zich het veilige drinkwater uit de tankwagens niet kunnen veroorloven en geen geld hebben om het huis te repareren.

Buiten de poort klaagt ook Faris Brow (55) over zijn onmogelijke situatie. Twee keer per week krijgt hij nierdialyse, maar hij kan zich het vervoer naar het ziekenhuis niet veroorloven. Inkomen heeft hij niet. De mannen die zich in de smalle straat verzamelen vallen hem bij: als ze wekelijks een dag aan het werk kunnen als arbeider, zijn ze al heel blij.

Veel mensen in dit soort situaties zijn de afgelopen weken teruggekeerd naar de opvangkampen. Dus precies de andere richting op dan de Iraakse regering wenst, want Bagdad wil de tientallen kampen waar negen maanden na de bevrijding van Mosul nog steeds honderdduizenden mensen wonen, zo snel mogelijk sluiten. Hoewel hulporganisaties in maart meldden dat zo'n 3,6 miljoen Iraakse ontheemden naar huis waren teruggekeerd, staan nog 2,2 miljoen mensen als zodanig geregistreerd. Ongeveer de helft van hen woont in kampen.

Probleem is dat basisvoorzieningen vaak nog ontbreken, zegt Hovig Etyemezian, die de afdeling Mosul van de UNHCR leidt. Hij somt op wat nodig is voor een duurzame terugkeer: water, elektriciteit, scholen, ziekenhuizen. "En dan is er ook nog de veiligheidssituatie, de aanwezigheid van verschillende milities, de spanningen in Nineve tussen gemeenschappen." En de totaal vernielde delen van West-Mosul waar de mijnen, het puin en de lijken eronder terugkeer onmogelijk maken.

In het oosten van Mosul is de wederopbouw op gang gekomen, maar in andere gebieden biedt de overheid nog geen stroom en water, en kunnen velen de commerciële buurtgenerator en watertanker niet betalen, zegt hij. "Bovendien zijn de scholen overvol, en de gezondheidsdiensten slecht." Bovendien is er ook de economische component: "Het gebrek aan banen is zorgwekkend. Er is een grote afhankelijkheid van de publieke sector, maar aan hoeveel mensen kan de overheid werk bieden?"

Als gevolg van de bezetting en de oorlog leeft meer dan veertig procent van de mensen in de voormalige IS-gebieden in armoede. Om de 1,5 miljoen Irakezen die in armoede leven te helpen, zetten de Wereldbank en de Iraakse overheid in februari een fonds op van 300 miljoen dollar, dat de toegang tot basisvoorzieningen moet bevorderen en meer gemeenschapsbanen moet creëren.

Maar voor velen komt dat te laat. Hulporganisaties melden dat sinds januari zeker 37.000 mensen die naar huis in Mosul waren gegaan, weer naar de kampen terugkeerden. "We zien dat mensen door hun reserves heen zijn", stelt Etyemezian. "Met de veiligheidssituatie heeft het meestal niets te maken. Mensen hebben geen geld meer." Volgens de Amerikaanse overheidshulporganisatie USAid klagen ze dat ze de huur niet kunnen betalen, en zelfs geen geld hebben voor voedsel.

Melany Markham, mediacoördinator voor de Norwegian Refugee Council, zei tegen persbureau IPS dat mensen ook weer terugkomen als hun huis te ernstig beschadigd blijkt of bewoond wordt door derden. Of omdat ze bang zijn voor mijnen. Daarnaast is er het probleem dat sommige mensen, al dan niet ten onrechte, worden geassocieerd met IS, en daarom wraak vrezen. "Ze moeten zich elders kunnen vestigen. Voor al die mensen moeten permanente oplossingen worden gevonden", aldus Markham.

In sommige kampen ten oosten van Mosul is het aantal mensen dat opnieuw ontheemd raakte, groter dan dat van de vertrekkers. Als deze ontwikkeling doorzet, zullen er kampen moeten worden heropend. Dat is zeer tegen de zin van de Iraakse regering, die eerder dit jaar begon ontheemden uit openbare gebouwen naar huis terug te sturen. Ook wil ze kampen in de omgeving van Anbar sluiten, waar nog zo'n 17.000 ontheemden wonen. Om gedwongen terugkeer te voorkomen, proberen hulporganisaties dat in goede banen te leiden. De overheid wil een succesvolle sluiting gebruiken als propaganda voor de verkiezingen van half mei.

Hulporganisaties stelden vast dat 60 procent van de ontheemden uit Mosul die nog in kampen wonen, niet verwacht binnenkort naar huis te kunnen terugkeren. Dat de kampen leeg moeten, daarover zijn hulpverleners en de Iraakse overheid het op zich eens. "Voor mij zijn kampen de slechtste en laatste optie", zegt Hovig Etyemezian, "en daarom moeten ze tijdelijk zijn."

Trauma's

Etyemezian, een Libanese christen die zelf als kind ontheemd raakte tijdens de Libanese burgeroorlog en als hulpverlener in verschillende landen werkte, is ongelukkig met de terugkeer uit Mosul. "Het is in strijd met wat we allemaal willen. Iedere keer dat iemand ontheemd raakt, veroorzaakt dat een nieuw psychisch trauma. Dus als ze terugkeren omdat het niet werkte, is dat weer een trauma. Hoe vaker je ontheemd raakt, hoe meer trauma's en hoe minder menswaardig je leven is."

Hij stelt vast dat Irakezen niet zomaar terugkeren: "Ze willen echt niet van de liefdadigheid leven. Ze willen werken, onafhankelijk zijn en voor hun gezinnen zorgen. Maar ze hebben hulp nodig om dat te kunnen doen." Maar hulporganisaties richten zich vooral op ontheemden, en veel minder op de wederopbouw van hun steden en samenlevingen.

Hij heeft meerdere keren gezien, zegt hij, "dat als een oorlog voorbij is, de veronderstelling is dat de problemen opgelost zijn. Maar soms heb je meer geld nodig, omdat als het stof neerdaalt je ziet hoe groot de schade is en wat er nodig is. Op het hoogtepunt van een conflict zien alle media en geldverstrekkers de noodzaak, want mensen komen naar je toe voor hulp, maar nu is dat veel complexer."

Geweldscycli

Geen wonder dat landen als Irak cycli van geweld hebben, stelt hij. "Dat komt door de gebrekkige transitie. Als mensen na een conflict niet voldoende steun krijgen om op de langere termijn voor zichzelf te kunnen zorgen, en als kwesties aangaande sociale cohesie niet worden opgelost. We komen met programma's om scholen en bruggen te herstellen. Maar ik heb keer op keer gezien dat als er tijdens die herstelperiode niet genoeg geld is en de internationale gemeenschap zegt: probleem opgelost - dat de transitie niet slaagt en je een nieuwe geweldscyclus krijgt."

In Irak is men zich bewust van die cycli, en organisaties als het Nederlandse Pax houden workshops om de co-existentie tussen de verschillende etnische en geloofsgroepen te bevorderen. Maar terwijl in Mosul de overheid het grotendeels laat afweten en hulporganisaties zich door opdrogende geldstromen gedwongen zien te vertrekken, blijft de verarmde bevolking in wanhoop en verbittering achter.

Etyemezian zucht. "Ik denk niet dat we genoeg doen om de volgende cyclus te voorkomen."

Jarenlang in een kamp

Kampen moeten tijdelijk zijn, maar vaak wonen mensen er jaren, onder omstandigheden die als tijdelijk waren bedoeld. Zoals de Yezidi's de in augustus 2014 aan IS wisten te ontkomen en in kampen in Iraaks Koerdistan terechtkwamen. Bijna vier jaar later zitten zo'n 300.000 mensen daar nog steeds.

Er is meer onderzoek gedaan naar de gevolgen van vluchtelingenkampen voor de lokale bevolking, dan naar hun effect op vluchtelingen of ontheemden zelf. We weten dat overvolle kampen slecht zijn voor de gezondheid, en dat mensen de regie en controle over hun leven kwijt zijn. Bekend is dat het opeenpakken van getraumatiseerde ontheemden tot conflicten leidt, en dat er meer geweld tegen vrouwen en kinderen voorkomt.

"Het leven in een kamp beperkt de kansen van individuen en gezinnen op voorspoed en onafhankelijkheid", zegt directeur Murad Ismael van de internationale hulporganisatie Yazda die opkomt voor Yezidi's. "De sociale structuur verslechtert, met familieleden die over kampen, steden en landen zijn verspreid. Het veiligheidsnet van familiewaarden verdwijnt."

Mensen verliezen hun trots. "De Yezidi's uit Sinjar zijn trotse mensen, maar ik vrees dat de gebreken en de wanhoop hun gevoel van trots en identiteit zullen aantasten."

Ismael ziet ook een verandering in kinderen, die slechts een paar uur les krijgen en vaak wegblijven van school. Ouders letten minder op ze, waardoor ze eerder roken en drinken. Ook wordt er vroeger getrouwd.

"De veerkracht van de gemeenschap is na vier jaar in de kampen geërodeerd, wat leidt tot een zwakkere en kwetsbaardere gemeenschap."