'Der Sandmann': hier zijn donkere krachten aan het werk

Kan Robert Wilson nog verrassen? Wie de afgelopen jaren werken als The Old Woman of Les nègres zag, was getuige van groots theater, maar zag ook de gebruikelijke handelsmerken van het Amerikaanse theatericoon. Er zijn de hevig geschminkte, maskerachtige gezichten van de acteurs, de manier waarop de (vaak weinigzeggende) teksten eerder geschreeuwd dan geroepen worden, de nadrukkelijk kunstmatige manier waarop er geacteerd wordt. Tel daarbij de expressionistische decors, de minimalistische, maar felle belichting en de nadrukkelijke geluidsmontage, en enige voorspelbaarheid ligt op de loer.

Ook Der Sandmann is weer vintage Wilson. Nathanael, het hoofdpersonage, heeft vuurrood, vlammend haar; zijn moeder praat niet, maar tsjirpt; zijn antagonist, 'de Zandman' uit de titel, heeft geen gewone glimlach, maar enkel een sinistere grimas. En toch voelt Der Sandmann hoogst origineel aan. Omdat slechts weinig theatermakers met zo'n krachtige beelden een verhaal kunnen vertellen. Omdat slechts weinig theatermakers je het gevoel kunnen geven dat ze je opsluiten in hun eigen bizarre ideeënwereld, zodra de zaalsuppoosten de deuren sluiten.

Horrormusical

Wilson weet zich geruggensteund door de score die de Britse singer-songwriter Anna Calvi – gitarist van beroep, violist van opleiding en multitalent van nature – daarbij componeerde. Openingsnummer 'There Will Be a Horror' zet meteen de toon: luide drums en harde gitaren vormen de inleiding van deze horrormusical, en de hoofdpersonages doen al schreeuwend hun intrede. Wilson en Calvi maken vanaf minuut één duidelijk dat in hun universum krankzinnigheid de norm is.

Der Sandmann volgt redelijk getrouw het originele kortverhaal van E.T.A. Hoffmann, uit 1816: de Zandman (André Kazmarczyk) brengt hier geen mooie dromen, maar steelt de ogen van kinderen die niet op tijd in bed kruipen. Nathanael, een getroebleerde student, wijt het overlijden van zijn vader aan deze Zandman, en meent hem te herkennen in de mysterieuze brillenverkoper Coppola (Andreas Grothgar). Terwijl hij afglijdt in de paranoia, negeert hij zijn verloofde Clara (Lou Strenger) en zoekt hij de liefde van de opvallend zwijgzame Olympia (Yi-An Chen).

Gekkenhuis

Het is een gotisch sprookje, waarin al snel duidelijk wordt dat Nathanael – Friedel zet een groteske karikatuur neer, die toch eindeloos veel aantrekkingskracht uitstraalt – zijn eigen ondergang tegemoet gaat. "Hier zijn donkere krachten aan het werk", zegt hij herhaaldelijk, en die donkere krachten worden gestuurd door een visionair theatermaker. Zoals steeds is ook in Der Sandmann de regie van Wilson sterk aanwezig: de Amerikaan schept op scène een wereld waarin het spel wordt bepaald door licht en donker. In combinatie met de abstracte maar sprekende decors leidt dat tot een hoogst grillige, excentrieke sfeer. Subtiel is het allemaal niet – het ogenmotief is heel expliciet door de voorstelling verweven, en als de slaapkamer van Nathanael erg klinisch is ingericht, is dat een zoveelste hint dat je als toeschouwer in een gekkenhuis bent terechtgekomen – maar het is wel verdomd effectief.

Af en toe neigen de trucs van Wilson naar het goedkope, en nu en dan halen de songs van Anna Calvi het tempo uit de voorstelling: de aria van Nathanaels moeder (Rosa Enskat) voelt vooral overbodig aan. Maar veel vaker schiet het duo vol in de roos: de duelscène, begeleid door de fantastische song 'I Whip the Night', is er een om in te kaderen, en elke ontmoeting tussen Nathanael en Coppola is vervuld van dezelfde dreiging die ook in de akkoorden van 'Hurricane' is geslopen.

Je kunt Wilson verwijten dat zijn werk relevantie mist, dat het te weinig prangend is, en dat het zelden meer wordt dan een staaltje escapisme. Maar 's mans unieke beeldtaal, zijn theatraal vernuft en zijn vermogen om steeds de perfecte sparringpartner te vinden, verheffen ook Der Sandmann weer tot theater dat tegelijk beeldschoon en beklemmend is. De donkere krachten van Robert Wilson zijn nog steeds even sterk.

Gezien op 16 juni in Düsseldorfer Schauspielhaus, Düsseldorf. Van 29 juni tot 2 juli in deSingel, Antwerpen.