Aantal gedetineerden in onze gevangenissen onder de 10.000: gril van de statistiek of historisch keerpunt? 

Overbevolking in de Belgische gevangenissen is een probleem dat al jaren aansleept. In 1993 schreven de VUB-criminologen Sonja Snacken en Kristel Beyens een boek onder de veelzeggende titel "Barstende muren". Om maar te zeggen dat het probleem niet nieuw is. 

Dat we nu gezakt zijn onder de grens van 10.000 heeft vooral een symbolische betekenis. Die symboliek werd nog versterkt door uitspraken van minister van Justitie Koen Geens (CD&V) in 2016. Toen beloofde hij niet alleen de vakbonden (die in mei/juni 2016 wekenlang staakten) maar ook de volksvertegenwoordiging vurig dat hij tegen het einde van de legislatuur het aantal gedetineerden onder de 10.000 zou krijgen. 

(lees verder onder de foto)

Als een minister zoiets belooft, rijst de vraag wat de hefbomen van een minister zijn om dat doel te bereiken? Dat is een vrij complexe problematiek maar duidelijk is in elk geval wel dat een minister meer impact heeft op de statistieken dan op de criminele realiteit die achter die statistieken schuilgaat. 

Eenvoudiger gezegd: de minister heeft minder controle over wie aan de voordeur van de gevangenis staat. Hij heeft meer controle over wie langs de achterdeur buiten kan. Het zijn onderzoeksrechters (en raadkamers) die mensen in voorlopige hechtenis nemen. (Grosso modo toch nog altijd een derde van de gevangenisbevolking.) En het zijn rechters die mensen straffen en naar de gevangenis sturen. 

Er gaan stemmen op om ook de magistratuur te betrekken bij dat probleem van overbevolking. Maar in naam van de rechterlijke vrijheid past deze beroepsgroep. Zij stellen straffen uit te spreken op basis van de dossiers die hen voorliggen en de wet die moet toegepast worden, niet op basis van praktische beschikbaarheden.   

Strafuitvoering bij straffen boven de drie jaar worden behandeld door de strafuitvoeringsrechtbanken. In theorie zouden straffen onder de drie jaar ook moeten behandeld worden door een (alleen zetelend) strafuitvoeringsrechter maar die bepaling blijft dode letter. Daar zit ‘em dan ook de beperkte beleidsruimte die een minister heeft. Het is nog steeds de uitvoerende macht die instaat voor de uitvoering van straffen onder de drie jaar.    

Zo voerde minister Geens in de zomer van 2017 het systeem in van verlengd penitentiair verlof. Dat systeem komt er op neer dat een beperkte groep gedetineerden een week in de gevangenis verblijft, een week vrij krijgt, en dan weer een week terug naar de gevangenis moet. In praktijk komt het systeem erop neer dat één cel gedeeld wordt door twee gedetineerden. De ene week zit gedetineerde 1 op cel, de andere week gedetineerde 2. 

Het is een creatief idee maar of het ook wezenlijk bijdraagt tot een oplossing van het probleem valt te betwijfelen. Temeer omdat deze maatregel slechts betrekking heeft op ongeveer 1% van de totale gevangenisbevolking.  

Veel wezenlijker is de erg omstreden praktijk van niet (of slechts erg gedeeltelijke) uitvoering van korte gevangenisstraffen. Het is een oud zeer in het Belgische rechtsbestel waar theoretisch oplossingen voor bestaan (de invoering van de strafuitvoeringsrechter). In de praktijk bepaalt een circulaire uit 2017 de concrete uitvoering van straffen onder de drie jaar. Een veroordeling tot zeven maanden betekent in de praktijk 1 maand hechtenis. Een veroordeling tot 3 jaar betekent in de praktijk 8 maanden hechtenis. 

Maar er zijn nog andere factoren die bepalend zijn voor de terugval van het aantal gedetineerden. Zo is er de internationale tendens van dalende criminaliteit. Het was dezelfde minister van Justitie die begin vorige maand kon aankondigen dat in ons land de geregistreerde criminaliteit opnieuw gedaald was. Waar er tien jaar geleden nog meer dan een miljoen feiten geregistreerd werden, waren dat er vorig jaar nog ruim 860.000.

En hoe politiek omstreden het beleid van staatssecretaris Theo Francken (N-VA) ook is, in de cijfers toont zich de consequente uitwijzingspolitiek. Het aandeel illegale veroordeelden en verdachten, zakt in de statistieken significant en dat heeft ook zijn effect op het totaalcijfer. 

(lees verder onder de foto)

En dan is er ook nog het effect van de nieuwe interneringswet. Met de oprichting van een aantal  forensische psychiatrische centra verdwenen een groot aantal geïnterneerden uit het gevangenissysteem. 

Maar er is ook een keerzijde van de medaille. Naast de gevangenisstraf zijn er een aantal (alternatieve) straffen bijgekomen (de taakstraf bv.) Criminologen wijzen op het perverse effect van netwidening. Het is niet omdat er minder mensen een vrijheidsstraf krijgen dat er ook minder mensen een straf krijgen. De cijfers van het aantal mensen onder elektronisch toezicht schijnen hen gelijk te geven. In vijf jaar tijd is dat aantal ongeveer verdubbeld.  

Overbevolking heeft natuurlijk ook te maken met capaciteit. De capaciteit van het Belgische gevangeniswezen is gestegen. Vijftien jaar geleden, in 2003, had het Belgisch gevangeniswezen een capaciteit van 7.986. In 2016 ligt de capaciteit op 9.687. Dat is 1.701 eenheden meer. De jongste jaren zijn er een aantal nieuwe gevangenissen gebouwd en dat is ook niet onbelangrijk want naast het kwantitatieve aspect is er ook het kwalitatieve aspect. Sommige van onze gevangenissen dateren uit de 19e eeuw en zijn materieel dan ook totaal verouderd.     

Dat we nu dus de symbolisch grens van 10.000 onderschreden hebben, is een momentopname. Het valt af te wachten of de trend zich structureel zal verderzetten. En daarbij is het ook uitkijken of de barstende muren van destijds niet vervangen worden door een verder uitdijende virtuele gevangenis.