Kofi Annan: eminent diplomaat die moest buigen voor de geschiedenis
Voormalig secretaris-generaal van de VN Kofi Annan leidde de organisatie in een van de turbulentste periodes van haar bestaan. Annan overleed zaterdag na een korte ziekte op 80-jarige leeftijd in een ziekenhuis in het Zwitserse Bern.
"Kofi Annan was in veel opzichten de Verenigde Naties in eigen persoon", zegt huidig VN-secretaris-generaal António Guterres over zijn zaterdag overleden voorganger. "Hij klom op in de rangen en leidde vervolgens de organisatie het nieuwe millennium binnen met ongeëvenaarde waardigheid en vastberadenheid."
Annan, volgens Guterres "een kracht ten goede", was een eminent diplomaat en internationaal staatsman die soms diep moest buigen voor de geschiedenis. Hij had grote verdiensten voor de bevordering van de mensenrechten, de strijd tegen de kloof tussen arm en rijk, en de strijd tegen verwoestende infectieziekten als aids, tbc en malaria. Maar hij kon geen vrede brengen in Syrië, of het geweld beteugelen in landen als Rwanda, Bosnië, Darfur, Cyprus, Somalië en Irak.
'Ik geloof dat mijn donkerste uur de Irak-oorlog was, en het feit dat we die niet hebben kunnen tegenhouden'
Annan was de eerste zwarte Afrikaan aan het hoofd van de VN en ook de eerste klassieke VN-carrièrediplomaat op die positie. Hij werd in 1997 tot zevende secretaris-generaal benoemd als opvolger van de Egyptenaar Boutros Boutros-Ghali. In 2001 werd hij unaniem herbenoemd voor een tweede termijn – een unieke zaak – tot 2006, toen hij werd opgevolgd door Ban Ki-moon.
In 2001 kregen de VN en Kofi Annan gezamenlijk de Nobelprijs voor de Vrede. Annan persoonlijk omdat hij de kwakkelende VN een nieuw perspectief had bezorgd, en vanwege zijn humanitaire inspanningen, zoals voor de strijd voor burgerrechten, de strijd tegen het terrorisme en de strijd tegen hiv en aids, vooral in Afrika. Het maakte hem in de woorden van de Amerikaanse diplomaat Richard Holbrooke tot een "internationale rockster van de diplomatie".
Heiligenstatus
Annan was een diplomaat en bemiddelaar van nature, gepokt en gemazeld in de traditionele overlegcultuur van zijn geboorteland Ghana (hij wist er in 2007 een stammenconflict in Kenia mee te bezweren). Hij was een aimabel en empathisch aristocraat, en sprak met zachte stem, vaak misbegrepen als een teken van zwakte. Sommigen dichtten hem een soort heiligenstatus toe. Wellicht wist hij hierdoor ondanks rampen en schandalen altijd zijn moreel gezag te behouden.
Als secretaris-generaal gaf Kofi Annan leiding aan de VN in een van de meest turbulente periodes van haar bestaan. De organisatie was zwaar aangeslagen door decennia van mismanagement, politiek gekonkel en financiële schandalen, en werd tegelijkertijd zwaar op de proef gesteld, met de hiv-aidsepidemie in Afrika, de terroristische aanslagen van 11 september 2001, de Amerikaanse invasie in Irak en de wereldwijde strijd tegen het terrorisme.
"Ik geloof dat mijn donkerste uur de Irak-oorlog was, en het feit dat we die niet hebben kunnen tegenhouden", zou Annan daarover later zelf zeggen. En dat terwijl hij in 1998 dat dreigende conflict nog persoonlijk had weten af te wenden, doordat hij de Iraakse leider Saddam Hoessein wist te bewegen de VN toestemming te geven tot inspectie van chemische wapens.
Maar Annan was ook vaak succesvol. Hij zorgde ervoor dat de VN agressiever aan de slag ging met vredesmissies, mensenrechten en armoedebestrijding. Hij was de architect van de Millennium Ontwikkelingsdoelen. Hij richtte de VN-Raad voor de Mensenrechten en de VN-Commissie voor Vredesoperaties op, en was instigator van het Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria en het Global Compact Initiative, voor sociale verantwoordelijkheid van bedrijven.
Kofi Annan en zijn tweelingzus Efua werden geboren op 8 april 1938 in Kumasi, Ghana, toen nog de Britse Goudkust. Hij stamde uit een vooraanstaande familie van Ashanti-stamleiders, maar noemde zichzelf "atribaal in een tribale wereld". Zijn vader, een provinciaal gouverneur, stuurde hem naar een elitaire kostschool. Later kreeg hij een technische opleiding in Kumasi. Daarna studeerde hij economie in de VS, internationale relaties in Genève en management aan het prestigieuze Massachusetts Institute of Technology in Boston.
Hij begon zijn diplomatieke loopbaan bij de Wereldgezondheidsorganisatie en stapte in 1962 over naar de VN, waar hij verscheidene functies had op het hoofdkwartier in New York, onder meer bij het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen. In de jaren 90 was hij speciaal gezant voor ex-Joegoslavië en hoogste baas van de VN-vredesmissies (onder meer bij de mislukte vredesoperatie in Bosnië in de periode 1992-96).
Kritiek
Zijn twee termijnen als secretaris-generaal leverden Annan naast lof ook veel kritiek op. Zo zou hij te weinig hebben geknokt om de door westerse landen gedomineerde VN-Veiligheidsraad uit te breiden met nieuwe leden. In 2004 was er kritiek op corruptie bij het Olie-voor-voedsel-programma in Irak. Annans zoon Kojo zou geld hebben gekregen toen zijn werkgever een lucratief contract in de wacht sleepte. Een onderzoeksrapport vond dat Annan scherper toezicht had moeten houden. En dan was er de pijnlijke kwestie van seksueel misbruik door leden van VN-vredesmissies. Die werd vooral na zijn aftreden groot.
Een donkere periode was ook Annans eerdere baan als hoofd vredesoperaties van de VN. Hij kreeg in 1994 te maken met de genocide op de Tutsi's en gematigde Hutu's in Rwanda, en in 1995 met de massamoord op Bosnische moslims in Srebrenica, in beide gevallen ondanks de aanwezigheid van VN-blauwhelmen. Annan gelastte als secretaris-generaal onderzoeken naar beide kwesties waarin ook zijn eigen rol zeer kritisch werd belicht. Zo zou hij in Rwanda te laks hebben gereageerd op alarmsignalen. Dat leidde later tot de oprichting van de VN-Commissie voor Vredesoperaties en de doctrine Responsiblity to Protect.
Na zijn vertrek bij de VN bleef Kofi Annan zeer actief, onder meer op charitatief gebied. Hij richtte in 2007 zijn eigen Kofi Annan Foundation voor internationale ontwikkeling en armoedebestrijding op en was ook betrokken bij The Elders, een charitatief netwerk van oud-staatslieden dat was opgezet door Nelson Mandela. Hij volgde Desmond Tutu op als voorzitter. Annan maakte daarbij volop gebruik van zijn enorme netwerk.
Ook deed Annan tal van bijzondere projecten. Zo werd hij in 2012 benoemd als speciaal gezant van de VN en de Arabische Liga voor Syrië, om een oplossing te vinden voor de burgeroorlog. Hij kwam met een zespuntenplan voor vrede en met een staakt-het-vuren, maar stapte na zeven maanden gefrustreerd op toen de VN-Veiligheidsraad na het oplaaien van de strijd verdeeld bleef over de aanpak. Van 2016 tot 2017 leidde hij een VN-onderzoekscommissie naar de situatie van de Rohingya, de vervolgde moslimminderheid in de Myanmarese deelstaat Rakhine. Hij adviseerde de regering noodzakelijke beleidsaanpassingen.
Kofi Annan was sinds 1984 getrouwd met Nane Maria Lagergren, een Zweedse advocate, tevens nicht van Raoul Wallenberg, die tijdens de Tweede Wereldoorlog als diplomaat duizenden joden van de Duitse gaskamers wist te redden. Het echtpaar woonde in Zwitserland en had een dochter. Eerder was Annan getrouwd met de Nigeriaanse Titi Alakija, met wie hij twee kinderen had.