Nu neushoornpoeder meer oplevert dan goud, is natuurbescherming een bloedige oorlog geworden

Een jaar of zeven moet Christian Mbina zijn geweest, toen hij voor het eerst een stel toeristen meenam op 'safari' over de rivier de Ogooué, in zijn geboorteland Gabon. Op een goede dag trakteerde hij zijn gasten vanuit de kano op wilde apen, bosolifanten en nijlpaarden. De fooien die hij daarbij toegestopt kreeg, betaalden zijn schoolgeld.

"Mijn hele leven lang ben ik gefascineerd door het bos", zegt de nu 48-jarige Mbina, die al tijdens zijn studie ecologie de eerste conservatieorganisatie van Gabon 'Red het Schubdier' oprichtte. Inmiddels is de bevlogen natuurbeschermer communicatiedirecteur van Gabons Agentschap van Nationale Parken. In de loop der jaren heeft hij het werk in de parken drastisch zien veranderen. "Toen ik voor het eerst de bossen introk stak een stroper zodra hij mijn ranger-uniform zag, zijn handen in de lucht. Nu schieten ze op je met kalasjnikovs."

In tien jaar tijd is Gabons olifantenpopulatie door stropers teruggebracht van 60.000 naar ongeveer 35.000 dieren. Om het wild beter te beschermen, nodigde Mbina in 2016 Engelse en Amerikaanse militairen uit om zijn parkrangers te trainen. Als we onze biodiversiteit willen behouden dan moeten we vechten weet de Gabonees. "Natuurbescherming is een oorlog geworden, en dan heb je de vaardigheden nodig om die oorlog te winnen." Navigeren, sporen volgen, stropers overmeesteren; er kwam zelfs een Aka-47-training aan bod. "Het heeft ons echt geholpen om goede eco-guards te zijn."

Nu neushoornpoeder meer oplevert dan goud, worden stropers harder. De bescherming van wereldwijde flora en fauna verloopt steeds bloediger. Niet alleen is de vraag naar wildproducten groot - internationale, criminele netwerken verdienen jaarlijks tussen de 8 en 20 miljard euro met hun illegale handel in wilde dieren -, in 2017 werden ook de meeste natuurbeschermers ooit vermoord: 207 in totaal volgens milieuorganisatie Global Witness.

Wapenwedloop

Om dat tij te keren willen rangers zichzelf en de natuur beter kunnen beschermen. Maar of de inzet van buitenlandse militairen en kalasjnikovs daarbij helpt? Daar zijn niet alle conservatie-experts het over eens.

Zo heeft Rosaleen Duffy, professor internationale politiek aan de Universiteit van Sheffield haar twijfels bij de inzet van Britse elitetroepen in Gabon. Buitenlandse soldaten en veteranen die worden ingevlogen om de Afrikaanse natuur te beschermen laten zien dat we in een 'oorlog voor biodiversiteit' zijn beland, schrijft ze in wetenschappelijke bijdragen in vakbladen en op conservatie-fora. "Waarbij beide zijden worden meegesleurd in een wapenwedloop en een steeds dodelijker conflict."

Daarbij worden de mensen die in en om beschermde gebieden wonen volgens haar over het hoofd gezien. Het zijn de bewoners die nu veelal door (internationale) criminelen worden gerekruteerd om het vuile stroopwerk op te knappen. "Laten we ons eerst afvragen waarom mensen stropen en welke rol armoede daarbij speelt", aldus Duffy.

De Game Rangers Association of Africa (Graa), een Zuid-Afrikaanse belangenorganisatie voor rangers in heel Afrika, zegt ook bezorgd te zijn over de groeiende buitenlandse aanwezigheid in de training van Afrikaanse rangers. Naast soldaten en huurlingen duiken daar nu steeds vaker veteranen op, soms net terug uit Afghanistan of Irak.

Post-9/11 veteranen

Zo is de Amerikaanse organisatie Veterans Empowered to Protect African Wildlife (Vetpaw) actief in Zuid-Afrika en voorheen Tanzania. Vetpaw heeft als doel om de werkloosheidcijfers onder jonge post-9/11 veteranen terug te dringen door in Afrika rangers te trainen. In een tweet van deze organisatie staat een foto van vijf soldaten op de savanne in complete oorlogsuitrusting en de geweerlopen uitdagend de lucht in: 'Het is een oorlog tegen stroperij en wij geven geen krimp. Wij beschermen hen - die zichzelf niet kunnen beschermen #neushoorn #olifant #schubdier.'

In Afghanistan en Irak hebben de soldaten vaardigheden opgedaan die ze thuis niet in kunnen zetten; maar die volgens de organisatie wel van pas komen in de strijd tegen stroperij. Zo zouden de veteranen de natuur helpen en tegelijkertijd hun oorlogstrauma's kunnen verwerken.

Maar de situatie en regelgeving in wildparken is anders dan in een oorlogsomgeving, schrijft Graa in een bezorgde statement op haar site. De ranger-organisatie betwijfelt de ecologische kennis van al deze ingevlogen hulp. 'Ze begrijpen de bush niet. (..) Ecologische sensitiviteit is een onbekend concept voor veel buitenlandse militairen.' Dat is iets dat je volgens de rangers in de loop van vele jaren tussen de wilde dieren opbouwt. Er is de angst dat een te robuuste aanwezigheid het vertrouwen van bewoners in en om natuurparken zal schaden, terwijl je die nodig hebt voor natuurbehoud.

In Tanzania, waar Vetpaw korte tijd rangers trainde, is de organisatie in 2015 al het land uitgezet. Dit nadat een filmpje viral ging waarin een van de veteranen haar toekomstige werk beschreef als 'een beetje goed doen en wat slechteriken doden'.

Geen lieverdjes

"Stropers zijn natuurlijk geen lieverdjes", zegt Bram Büscher, professor politieke ecologie in Wageningen, "laten we daar duidelijk in zijn." Maar dat geweld voor natuurbescherming nu wordt toegejuicht vindt hij 'ongelofelijk'. Honderden tweets en facebookposts spitte Büscher door voor zijn onderzoek naar groen geweld en de neushoornstroperij in Zuid-Afrika.

Online kan een bericht over een gedode stroper rekenen op applaus. "Geweldig! Staat daar dan onder. Stropers moeten dood, hak hun piemels eraf! Er wordt een wetteloosheid gepropageerd die zorgwekkend is." Zorgwekkend omdat er volgens Büscher een druk ontstaat voor natuurparken om te laten zien dat ze met harde hand optreden. "Als we een kogel gebruiken, moet er ook een stroper aan vastzitten", vatte een Zuid-Afrikaanse ranger het beleid samen voor een van Büschers' onderzoekers.

Eerst schieten dan vragen stellen, oftewel shoot-to-kill, is het officiële beleid in bijvoorbeeld Botswana. Maar hoeveel stropers nu in de parken omkomen door het harde optreden wordt door de meeste parken niet precies bijgehouden.

Ondertussen levert neushoornpoeder op de zwarte markt meer op dan goud en, naar men zegt, cocaïne. In Zuid-Afrika werden vorig jaar 1028 neushoorns illegaal afgeslacht, 26 minder dan in 2016 maar nog steeds veel meer dan de 13 die in 2007 werden gedood. Zoals de Gabonese ranger Mbina eerder al zei: "Alleen door met even harde hand op te treden kunnen wij onze natuur beschermen."

'Obscene ongelijkheid'

Daarbij wijst ook Büscher op de economische ongelijkheid als bron van het stropen. "Dit speelt allemaal in een context van obscene ongelijkheid."

Rondom de Zuid-Afrikaanse parken leven de mensen die van nog geen drie dollar per dag moeten rondkomen. Büscher: "Daar komen de slachtoffers van groen geweld vandaan". Het bezoeken van natuurparken en het genieten van al dat natuurschoon is vaak alleen weggelegd voor de rijke toeristen die zich honderden dollars safari-geld kunnen veroorloven.

Als het aan de Britse Niall McCann ligt dan mag die strijd tegen de stropers juist wel opgevoerd. McCann is avonturier, bioloog en tv-presentator voor National Geographic. Hij is ook de auteur van een pamflet waarin hij mensen met kritiek op de verharde natuurbescherming naïef noemt. "We moeten simpelweg voorkomen dat er dieren uitsterven", zegt hij.

Voor hem is het een kwestie van wetgeving. Georganiseerde, criminele netwerken stropen beschermde dieren en dat is illegaal. Wat de natuurbescherming volgens hem nodig heeft is mensen die de wet handhaven.

Vlindernet

"Wat mensen verbaast", vertelt McCann, "is dat rangers geen mannen met sokken in hun sandalen zijn die rondrennen met een vlindernet. Nee, het zijn politieagenten die met gewelddadige criminelen te maken krijgen." Daarom zijn bepaalde militaire tactieken nuttig, aldus de bioloog. En als daarbij soms geweld moet worden gebruikt dan is dat zo. "Dat is toch niet anders dan het werk van elke politieagent?"

In natuurpark Kazaringa in Noord-India is die benadering in de praktijk gebracht. De BBC kopte daarover, 'Kaziranga: het park dat mensen neerschiet om neushoorns te redden.' De reportage zorgde voor veel ophef door te stellen dat rangers op het dieptepunt van de strijd tegen neushoornstropers gemiddeld twee mensen per maand doodden. In 2015 werden meer mensen dan neushoorns in het park neergeschoten.

"Nou, voor mij is dat een teken dat conservatie werkt", zegt McCann. Waren we dan blijer geweest als er meer neushoorns dan mensen dood waren, vraagt hij zich retorisch af. "Dat is toch absurd?!"

Natuurlijk wil McCann dat er niemand wordt gedood, haast hij zich daarbij te zeggen. Conservatie is geen kwestie van stropers uitschakelen. Mensen - ook in en om de parken - "zullen de waarde van natuur moeten inzien". Dan ontstaat er volgens hem ook zorg voor die natuur. Natuurbehoud gaat daarom ook over de soms diepe ongelijkheid rondom natuurparken, beaamt McCann. "Ik begrijp ook, met een lege maag is het moeilijk een voorbij wandelende antilope te waarderen."