Thurston Moore verklankte de films van Maya Deren en draaide zo de Vooruit knarsend binnenstebuiten

Thurston Moore (60) moest er niet lang over nadenken toen hij werd gevraagd voor Videodroom, een programma van de Vooruit binnen Film Fest Gent dat onverwachte combinaties van muziek en beeld brengt: hij zou aan de slag gaan met de films van Maya Deren (1917-1961). Deze fascinerende, veelzijdige kunstenares maakte in de jaren 1940 en ’50 naam als pionier van de Amerikaanse undergroundcinema.

Wie het parcours van Moore heeft gevolgd, begrijpt snel waarom hij door de mysterieuze beelden van Deren is gebiologeerd: met innovatieve technieken zette Deren in haar zwart-witfilms tijd en ruimte buitenspel, en creëerde zo een bewustzijnsverruimende totaalervaring. Vervang in de vorige zin ‘film’ door ‘geluid’ en je krijgt wat Moore al sinds de vroege eighties doet met zijn gitaren. Ook hij morrelt maar wat graag aan de grenzen van de muziek en onze verbeelding.

Moore had het over de “deep dark magic” van Maya Deren en wat hij daarmee bedoelde, zag je meteen in Witch’s Cradle (1943), de eerste van vier Deren-films die hij in de volle Vooruit-theaterzaal op gitaar begeleidde. Een draad spon een web over een reeks figuren, onder wie Marcel Duchamp, en rolde voorbij een installatie die half dadaïstisch kunstwerk, half decor voor een voodooritueel was. De occulte sfeer werd nog versterkt door beelden, vaak geschoten vanuit een vreemde hoek, van een kloppend hart en een angstige vrouw met een soort pentagram op haar voorhoofd.

Een zittende Moore accentueerde de dreiging van Witch’s Cradle met subtiel gewriemel aan de snaren, de hals en de whammy bar van de kaduke gitaar die op zijn bovenbenen lag. Het aanvankelijk aftastende, maar langzaam overrompelende geluid leek sterk op de platen van Body/Head, de huidige band van Moores ex-vrouw Kim Gordon.

Tijdens Ritual in Transfigured Time (1946) deed Moore dan weer denken aan de soloperformances van die andere Sonic Youth-gitarist, Lee Ranaldo. Moore sleepte zijn instrument over de grond en hield het tegen de boxen, wat een tegelijk majestueuze en verbrokkelde klank opleverde. Dat paste wonderwel bij de film: een absurdistische uitvergroting van onze alledaagse sociale rituelen. Voortdurend herhaalde, soms stokkende beelden van elkaar begroetende mensen op een feest veranderden ineens in een doldwaas dansritueel, waarna de dansers tot standbeelden versteenden. 

Aan het eind van Ritual in Transfigured Time liep Deren het water in, terwijl ze in At Land (1944) juist uit de zee aangespoeld kwam. Deren kronkelde daarna over een lange tafel waaraan een druk babbelend en sigarenrokend gezelschap van hoge heren zat. Deren bleef onzichtbaar voor hen, en het was niet moeilijk om in dat beeld een statement te zien over de ondergeschoven positie van vrouwen.

Ongemakkelijke boodschap

Moore counterde die ongemakkelijke boodschap met het toegankelijkste stuk muziek van de avond: minder vrije vorm en een snel herkenbare melodie die de intro had kunnen zijn van een nummer op een van zijn recente platen. Na een dissonant middenstuk herhaalde hij dat motiefje nog eens – vintage Moore én perfect on point met de film, die aan het slot ook teruggreep naar de beginbeelden.

In haar bekendste werk, Meshes of the Afternoon' (1943), kwam Maya Deren het scherpst uit de hoek: ongewone camerastandpunten, ontdubbelde personages, dreigende sfeer, verknipte beelden van messen, ingeslikte sleutels en kapotte spiegels, met als eindresultaat dood en bloed. Ook Moore haalde alles uit de kast. Hij wrong een drumstick onder zijn snaren, die hij met beitels en schroevendraaiers bewerkte. Hij legde oesterschelpen en een houtblok op de gitaarhals en liet de boel luid ontsporen. 

Willekeurig lawaai? Nee hoor, ook al klonk zijn gitaar nooit als een gitaar, Moore behield elk moment de controle over de noise. Zo bleek een gesprongen snaar geen probleem, maar een extra effect: Moore manipuleerde het defecte ding in zijn voordeel.

Akkoord, de combinatie Deren-Moore leverde zelden hapklaar kijk- en luistervoer op. Maar je maakte wél kennis met een fascinerende filmmaker uit de historische avant-garde, en zag een experimentele zestiger aan het werk die een totale beheersing van zijn geluid combineerde met een immer frisse blik.