"De dames van de barok", #MeToo in sensuele verpakking

Het Italië van de Renaissance was een stuk opener en vooruitstevender dan de rest van Europa toen. De acht vrouwelijke kunstenaars in het MSK stammen uit welstellende en of artistieke families. Hun vaders of mannen moedigden hen aan om hun artistiek passie uit te leven en hun werk te tonen aan allerlei gezagsdragers, ook kerkelijke. 

Het was de tijd van de contrareformatie. Minder dan bij ons, maar ook ten zuiden van de Alpen ging de rooms-katholieke kerk in het tegenoffensief tegen de protestanten, nadat "geuzen" veel kerkelijke kunst hadden verwoest. De vrouwen mochten schilderen als ze dat zo graag wilden, maar dan alleen stillevens, botanica, portretten en antieke en bijbelse taferelen.  

De brave kloosterzuster Orsola Maddalena Caccia hield zich braaf aan de voorwaarden en schilderde keurige katholieke altaarstukken. Maar de andere vrouwen stonden in het ware leven, een van hen had zelfs 11 kinderen. Sofonisba Anguissola werd 93 jaar. Artemisia Gentileschi had een avontuurlijk, internationaal liefdesleven; er zijn dichtbundels voor en een roman over haar geschreven. Zij wilden dolgraag kunst maken, en ze verkenden de grens van wat mocht.   

De vrouwen gingen slim te werk. Poseren voor een dame mocht niet. Ze poseerden dan maar voor zichzelf. Lavinia Fontana maakte het eerste vrouwelijke naakt ooit door een vrouw: "Minerva kleedt zich aan". Het heeft vier eeuwen later niets aan verleidelijkheid ingeboet. Artemisia Gentileschi smokkelde overal zelfportretten in. Als we haar penseel mogen geloven bleef ze tot een stuk boven de 40 een begerenswaardige dame. En dat liet ze graag blijken.  

Bijna alle kunstenaars portretteren echte mannen, vrouwen en kinderen, met 'n zachte huid geaaid door het licht, met levendige ogen in een expressief gezicht. Zelfs een klassieke Madonna met (te groot) kind wordt dan een feest van vrouwelijkheid. Maria Magdalena probeert pseudo-kuis haar cleavage te bedekken met haar duim. Geen wonder dat Jezus haar onweerstaanbaar vond. 

We weten dat nogal wat van die kunstenaressen, die vaak uithuizig waren en allerlei machtige mannen ontmoetten, aangerand werden. Bij Gentileschi ontstond daar een heuse legendevorming over. Uit onderzoek blijkt dat haar agressieve vader die mythe in het leven riep om zijn eigen gewelddadig gedrag te maskeren. Hoe dan ook, voor die vrouwelijke artiesten boden doek en olieverf een kans om wraak te plegen. #MeToo avant la lettre.

Elisabetta Sirani, die helaas maar 27 jaar werd, schildert met veel plezier Timoclea die een bevelhebber van Alexander de Grote in een waterput kiepert. Om volgens het klassieke verhaal zijn straf voor misbruik volledig te maken, stenigt ze hem nog, al gebeurt dit buiten het doek. De wondermooie "Kuise Suzanna", vruchteloos worstelend om een laken over haar begeerlijkheden te draperen, wordt begluurd door "ouderlingen". Maar God redt haar en de bejaarde viespeuken krijgen de doodstraf.   

Gentileschi en haar collega's kozen vrijuit verhalen uit de Bijbel. De minder bekende wederwaardigheden van Judith behoorden tot hun lievelingsfragmenten. Maar liefst vijf versies zijn er in Gent te zien. Het krachtigste schilderij van Gentileschi, dat de scene toont op het moorddadige toppunt van de actie, blijft altijd in Napels. De twee andere uitwerkingen van hetzelfde thema, te zien in Gent, voldoen ruimschoots.  

Ze tonen Judith, een zelfportret uiteraard, en haar meid net na de moord, als ze het hoofd van de aanrander, generaal Holofernes, wegmoffelen. Het bloed op het doek waarin ze het hoofd wikkelen is heel realistisch. Ronduit weergaloos is hoe het licht neervalt op de lichamen. Judith en haar meid hebben zich sexy opgemaakt. Met hun weergaloze décolletés bezatten, verleiden en kelen ze uiteindelijk de militair.

Ook in de andere onderwerpen, zoals zelfportretten in medaillons en stillevens, doen de barokdames hun zin. Ze aarzelen niet om ook een rottende appel af te beelden, verwelkende bladeren en insecten. Een album met vlinders, bloemen, peulvruchten en exotisch fruit van Giovanna Garzoni is zo mooi als het knapste botanica-album uit die tijd.  

Verschillende schilderijen zijn voor het eerst sinds lang in het openbaar te zien. Enkele zijn speciaal gerestaureerd of schoongemaakt. De scene van de verdinking in de waterput hangt normaal zo hoog in een kerk in Bologna, dat niemand het de voorbije decennia eigenlijk echt heeft gezien. En let ook eens op de prachtige Palattina-lijsten. 

Deze begaafde dames waren de eerste vrouwen die werkten als professioneel kunstenaar, ze hadden een atelier, mannelijk personeel, ze konden gaan en staan waar ze wilden. Wat niet betekent dat alles in hun leven naar wens verliep. Gentileschi schilderde juwelen, zijde en kant die ze zelf ondanks alles niet kon kopen. Haar blauwe lapis lazuli-verf was al peperduur genoeg. 

Verdere informatie over "De dames van de barok. Vrouwelijke schilders in het Italië van de 16e en 17e eeuw", in het MSK Gent  van 20 oktober 2018 tot 20 januari 2019 vindt u hier.