“Wanneer gaan we eisen dat Facebook ook waardevol moet zijn voor gebruikers?”

“Ik heb Tim in de gebouwen van de VRT ooit aangesproken uit eenzaamheid”, zegt Fredo De Smet, die Media Fast Forward, een innovatiefestival van VRT, organiseert. Dat zinnetje snijdt dieper dan hij bedoelt. De Gentenaar verdiept zich al jaren in de relatie tussen mens en machine. Hij was vorig jaar een van de curatoren van de succesvolle tentoonstelling Hello, Robot en bracht dit jaar zijn met Articifial Stupidity zijn eerste boek uit. Daarin zoekt De Smet niet naar antwoorden op de vraag hoe artificiële intelligentie werkt, maar wat de technologie betekent voor ons als mens. “Tim is volgens mij een van de eerste journalisten in Vlaanderen die ook met die vraag aan de slag gingen, dat zorgde voor een klik.”

Tim is Tim Verheyden, de journalist die eerder dit jaar de veelbesproken Pano-reportage over Schild & Vrienden maakte. Hij werkt op dit moment volop aan een driedelige documentaire over Facebook voor Canvas.

“Het interview met Mark Zuckerberg is aangevraagd”, zegt Verheyden. Zijn lachje verklapt dat hij hoopt op een gesprek met de grote Facebook-baas. Daar zal zijn documentaire naar aanleiding van de vijftiende verjaardag van het netwerk niet mee staan of vallen. “Ik wil tonen hoe Facebook meer dan we denken ons leven beheerst én stuurt. Hoe verdient het geld met onze data? Waar schuilen de gevaren en waarom hebben mensen wel iets te verbergen? Waarom speelt Facebook zo een cruciale rol in verkiezingen en is het meer dan ooit het toneel van een perceptiestrijd? Daarnaast geven we ook antwoorden op de vraag of Facebook echt wel zo verslavend is als wordt beweerd.”

In vijftien jaar tijd heeft Facebook ons geleerd hoeveel we van kattenvideo’s houden, maar ook hoe gevaarlijk filterbubbels en desinformatiecampagnes kunnen zijn voor onze samenleving. “Het lijkt soms alsof Facebook de wereld in die vijftien jaar meer veranderd heeft dan onze soort in de eerste 125.000 jaar die we op deze planeet rondliepen. Het is belangrijk dat we de impact van Facebook op ons leven ten volle begrijpen.”

Fatale botsingen

Om vat te krijgen op die snelle veranderingen, ging Fredo De Smet op zoek naar een term die dat onhebbelijke gevoel het best omschrijft. Die vond hij uiteindelijk in The Control Revolution van James Beniger: de controlecrisis. Het komt erop neer dat we de machines of technologie die we zelf hebben gebouwd niet meer in de hand hebben. Het lijkt alsof de technologie aan het stuur zit in plaats van wij, mensen. Hebben wij Facebook nog wel onder controle?

“We hebben zo’n crisis al eens meegemaakt. Ik verwijs naar de uitbouw van het spoorwegennetwerk eind negentiende eeuw. We konden treinsporen leggen en treinen laten rijden. De communicatiemiddelen om die stoomtreinen frequent genoeg te laten rijden en in beide richtingen over één spoor te sturen, bestonden nog niet. Het gevolg: verschillende fatale botsingen. Het is maar wanneer we de begeleidende communicatietechnologie op punt kregen, bijvoorbeeld met behulp van ponskaarten, dat treinen ook echt een motor voor de economie werden.”

Op dit moment is niet het treinverkeer, maar de informatiestroom oncontroleerbaar. De gevolgen zijn geen extra treinbotsingen, maar vervreemding. Door de waterval aan informatie die elke burger dagelijks te verwerken krijgt, is het te begrijpen dat mensen sneller kiezen voor berichten die aansluiten bij hun wereldbeeld. Algoritmes die daarop inspelen, zoals die van Facebook, hebben het effect daarvan alleen nog vergroot.

“Ik heb de indruk dat we meer dan ooit in een wereld zonder nuance leven. Wie uit de loopgraven komt, wordt afgestraft”, zegt Verheyden. “Mensen die elkaar in levende lijve ontmoeten, hebben een bepaald inlevingsvermogen, ook al hebben ze een verschillende mening. Online heerst een nieuw soort tribalisme.”

Denkoefening

Verheyden heeft enkele maanden kunnen volgen hoe zulke onlinestammen ook steeds meer vat krijgen op de beeldvorming in de echte wereld. “Natuurlijk is het mogelijk dat jongeren op zoek zijn naar een houvast in een snel veranderende wereld en zo uitkomen bij Schild & Vrienden, die naar de buitenwereld toe altijd beweerd hebben een conservatievere stem te vertolken. Met een conservatievere stem an sich is niets mis. Maar wat ik gezien heb in de geheime chatgroepen van Schild & Vrienden heeft daar niks mee te maken. Die organisatie doet zich voor als een conservatieve stem, maar achter de schermen is het een extreemrechtse organisatie die angst en conflict wil zaaien.”

Toch gelooft Fredo De Smet dat een deel van de oplossing in algoritmes ligt. “De infrastructuur waar wij elkaar online ontmoeten of nieuws consumeren, is daar eigenlijk niet voor gemaakt. In de algoritmes van Facebook wordt geen rekening gehouden met het algemeen belang, wel met het economische belang.” Dat is de reden waarom De Smet in zijn programmatie voor Media Fast Forward naast media-experts en start-ups ook een schare filosofen en denkers uitnodigde. “We hebben meer maatschappelijk debat nodig over de rol die we technologie willen geven in onze relaties. Ook mediabedrijven moeten die denkoefening zorgvuldig maken.”

“Wanneer gaan we eisen dat Facebook waardevol moet zijn voor gebruikers in plaats van omgekeerd”, vraagt Verheyden zich af. Hij noemt zich nog steeds een technologieoptimist en heeft Mark Zuckerberg lang het voordeel van de twijfel gegeven, maar dat is voorbij. “Ik denk steeds meer aan die verhalen uit de beginperiode van Facebook aan de Harvard-universiteit. De jonge Zuckerberg die verlekkerd aan zijn studiegenoot zegt hoe leeftijdsgenoten zomaar al die persoonlijke data met hem delen. Hij vindt het grappig hoe dom zijn medestudenten wel zijn. We zijn vijftien jaar verder en kijk waar we staan.”

Het afsluitende debat op Media Fast Forward is op 14/12/2018 live te zien op VRT Nu.