Oudste didactische kaart met tabel van Mendelejev duikt op in Schotland

De opgerolde tabel werd gevonden tijdens het opruimen van een bergruimte in de School of Chemistry van de University of St Andrews. Die universiteit werd gesticht tussen 1410 en 1413, en is daarmee de oudste universiteit van Schotland en de op twee na oudste in de Engels sprekende wereld, na Oxford en Cambridge. St Andrews ligt aan de Schotse Noordzeekust, op zo'n 16 km ten zuidoosten van Dundee en 50 km ten noordoosten van de Schotse hoofdstad Edinburgh.

De bergruimte zat vol met chemicaliën, allerlei oude toestellen en laboratoriumbenodigdheden, die er terecht gekomen waren sinds de opening van de scheikunde-afdeling op die plaats in 1968. Na maanden van opruimen en sorteren, werd in de bergruimte een verzameling opgerolde didactische kaarten gevonden. Een daarvan bleek een grote, erg fragiele tabel van Mendelejev te zijn, een weergave van het periodiek systeem van de scheikundige elementen, die afschilferde toen ze ontrold werd. 

Het was duidelijk dat het om een oud exemplaar ging, en er werd geopperd dat het wel eens het oudste bewaard gebleven exemplaar zou kunnen zijn van een periodieke tabel voor gebruik in het onderwijs. Dat betekende dat de tabel dringend onderzocht moest worden om de echtheid vast te stellen, en dat ze geconserveerd en hersteld moest worden. 

Mendelejev maakte zijn beroemde systeem van de periodiciteit bekend in 1869, en in 1871 publiceerde hij het in een nieuwe vorm, waarbij de groepen gelijkaardige elementen in 8 kolommen geplaatst werden in plaats van in rijen. De in St Andrews gevonden tabel leek sterk op die tweede versie, maar was niet identiek. Hoe dan ook was het duidelijk dat het om een oud exemplaar ging. 

De tabel is opgesteld in het Duits, en een opschrift links onderaan - Verlag v. Lenoir & Forster, Wien - identificeert de drukker, een wetenschappelijke drukkerij die actief was in Wenen van 1875 tot 1888. Een tweede opschrift - Lith. von Ant. Hartinger & Sohn, Wien - verwijst naar de lithograaf, de man die de steendrukplaten maakt, van wie geweten is dat hij in 1890 gestorven is. 

De universiteit won het advies in van een aantal internationale experten, en professor Eric Scerri van de University of California, Los Angeles, een specialist in de geschiedenis van het periodiek systeem, dateerde de tabel tussen 1879 en 1886, op basis van de weergegeven elementen. Zo staan bijvoorbeeld gallium en scandium, die respectievelijk ontdekt werden in 1875 en 1879, wel in de tabel, maar germanium, dat ontdekt werd in 1886, staat er niet op. 

Uiteindelijk gaven de archieven van de University of St Andrews uitsluitsel. Een onderzoeker van het Special Collections-team van de universiteit vond in de boekhouding  een notitie voor de aankoop van een tabel uit 1885 uit de cataloog van C Gerhardt in Bonn, door professor scheikunde Thomas Purdie. Voor de didactische tabel werd 3 mark betaald, en de aankoop gebeurde in oktober 1888, 4 jaar nadat Purdie aangesteld was als professor. 

Daarmee leken de herkomst en de ouderdom van de tabel vast te staan: het lesmateriaal was in 1885 in Wenen gedrukt, en in 1888 aangekocht door Purdie.

Het Special Collection-team van de universiteit had verder onderzoek gedaan naar de tabel en verschillende internationale specialisten geraadpleegd, en het zag er naar uit dat er geen oudere exemplaren van een dergelijke tabel voor gebruik als lesmateriaal bewaard waren gebleven in Europa. 

Gelet op de ouderdom van de tabel, en het feit dat het een uniek exemplaar bleek te zijn, was het erg belangrijk om ervoor te zorgen dat de kaart bewaard bleef voor de komende generaties. Het bedrukte papier van de tabel was fragiel en erg broos, en de zware linnen rug van de tabel en het feit dat ze opgerold was geweest hadden bijgedragen aan de slechte toestand. 

De tabel kreeg dan ook een volledige behandeling om haar te conserveren, dankzij een subsidie van de National Manuscripts Conservation Trust. De tabel werd onder meer afgeborsteld, losgemaakt van de linnen ondergrond, gewassen in gede-ioniseerd water met een neutrale zuurtegraad, om de oplosbare verkleuring en een deel van de zuurheid te verwijderen, "ontzuurd" door haar onder te dompelen in een bad van magnesiumbicarbonaat, om zo een alkalische "reserve" af te zetten in het papier, en uiteindelijk werden de scheuren en verloren gegane stukken hersteld met Japans kozo-papier - sterk papier gemaakt van vezels van de papiermoerbei - en lijm van tarwezetmeel. 

De subsidie liet ook toe dat men een facsimile, een erg getrouwe kopie, op ware grootte maakte van de tabel, en die is nu te zien in de School of Chemistry van de universiteit. De originele tabel wordt bewaard in de opslagplaats van de Special Collections, waar de luchtvochtigheid en de temperatuur nauwkeurig gecontroleerd en aangepast kunnen worden.

"De ontdekking van de oudste periodieke tabel voor gebruik in de klas ter wereld in de University of St Andrews is opmerkelijk. De tabel zal beschikbaar zijn voor onderzoek en zal tentoongesteld worden in de universiteit, en we hebben een aantal evenementen gepland in 2019, dat uitgeroepen is tot internationaal jaar van het periodiek systeem door de Verenigde Naties, omdat het de 150e verjaardag is van het opstellen van de tabel door Dmitri Mendelejev", zei professor David O'Hagan in een persmededeling van de universiteit. O'Hagan is een gewezen hoofd van de scheikunde-afdeling van St Andrews. 

"We zijn opgetogen dat we nu weten wanneer de oudste bekende kaart van de tabel naar St Andrews is gekomen om gebruikt te worden bij het lesgeven. Dankzij de vrijgevigheid van de National Manuscripts Conservation Trust is de tabel bewaard voor de huidige en toekomstige generaties, en we kijken er naar uit om ze voor iedereen toegankelijk te maken", voegde Gabriel Sewell, het hoofd van het Special Collections-team daar aan toe.