Hoe Maidan 5 jaar geleden een einde maakte aan de relatieve rust op het Europese continent

Wanneer ik op 19 februari 2014 in Kiev met radiocollega Elisabeth Lannoo, cameraman Ludwig Schryvers en klankman/monteur Indra Moerloose aankom, lijkt het alsof het voorportaal van de hel is opengegaan in de Oekraïense hoofdstad. Na twee dagen van zware gevechten waarbij meer dan 20 doden zijn gevallen, heeft de Oekraïense oproerpolitie Berkoet de demonstranten teruggedreven tot Maidan. De randen van het plein zijn afgeboord met honderden brandende autobanden.

In en rond hotel Oekraïne heeft de oproerpolitie een logistieke basis opgezet. Overal liggen agenten te slapen. Ik wil in het hotel overnachten omdat daar de live positie is van EBU, de European Broadcasting Union. We willen absoluut aan de voorkant zitten, met zicht op Maidan, maar de grote netwerken hebben alle kamers aan de voorkant geboekt. Na ettelijke pogingen om de receptioniste te overtuigen ons toch een kamer aan de voorkant te geven, moeten we ons tevreden stellen met een kamer aan de achterkant, met zicht op Institoetskaja.

Lees verder onder de foto

We gaan meteen de straat op. Het is een hallucinante tocht langs brandende autobanden, geïmproviseerde barricades, gaarkeukens, maar de sfeer is redelijk rustig. De zelforganisatie van Maidan draait nog op volle toeren, ook al lijkt het einde in zicht. We filmen hoe Molotov-cocktails worden klaargemaakt voor de definitieve veldslag. Straatstenen worden uitgebroken en op stapeltjes gelegd. Op het plein zijn geïmproviseerde katapulten om die stenen op de politie af te schieten. We monteren tot een stuk in de nacht aan een reportage die nooit zal worden uitgezonden, want de volgende ochtend begint een straatoorlog rond ons hotel.

Cameraman Ludwig Schryvers is even een ochtendwandeling gaan doen om wat extra beelden te maken. Alles leek die ochtend rustig, tot er plots overal schoten weerklonken. Tot mijn verbazing zie ik vanuit mijn kamer op de zevende verdieping hoe de oproerpolitie zich terugtrekt van Maidan via Institoetskaja. Ludwig plaatst camera en statief op het kleine balkonnetje van mijn kamer en begint te filmen. Hij ziet hoe enkele agenten met gele bandjes om de armen, met scherp schieten richting Maidan. Enkele van hen gaan zelfs op de grond liggen om beter te kunnen mikken.

De situatie evolueert snel. Eens de politie weg is van het stuk Institoetskaja dat wij kunnen zien, stormen enkele demonstranten naar voren. Ze proberen zich te beschermen met allerlei soorten metalen schilden. Sommige hebben sneeuwbrillen op om hun ogen te beschermen. De meeste hebben ook iets op hun hoofd staan, meestal motorhelmen. We beseffen dat zij geen kans maken. Een Kalasjnikov-kogel gaat los door dat soort geïmproviseerde bescherming heen.

Het duurt niet lang of de ene na de andere demonstrant zakt in elkaar, meestal geveld door één schot wat ons duidelijk maakt dat scherpschutters aan het werk zijn. Het is een vreselijk schouwspel. De machteloosheid is moeilijk om dragen. We zien hoe demonstranten een gewisse dood tegemoet lopen. We kunnen niets doen, we staan te ver om de demonstranten toe te schreeuwen zich terug te trekken omdat dit geen zin heeft. 

Indra Moerloose monteert meteen de beelden en stuurt ze door naar VRT. Daar worden ze verspreid via ons EBU-netwerk. Enkele minuten later zien we op het tv-toestel op mijn kamer de beelden van Ludwig. BBC World zendt ze meteen uit. De beelden zullen de hele wereld rond gaan en zullen een grote impact hebben op het verdere verloop van de gebeurtenissen. 

Door de beelden van de politieagenten die schieten op de ongewapende betogers, verliest de zittende president Janoekovitsj alle steun. Hij sluit de volgende ochtend onder Europese bemiddeling een akkoord met de oppositie voor een overgangsregeling. Als de oppositieleiders op Maidan het akkoord voorleggen, worden ze evenwel uitgejouwd. De politie is inmiddels uit de straten van Kiev volledig verdwenen. Zogenaamde zelfverdedigingseenheden van Maidan bewaken de voornaamste gebouwen.

Janoekovitsj slaat ’s avonds op de vlucht waarna Maidan de macht overneemt. Het lijkt even of hiermee het hoofdstuk is afgesloten, maar deze gebeurtenissen zullen de veiligheidssituatie op het Europese continent grondig veranderen. De relatieve rust na het einde van de Koude Oorlog slaat om in een koude confrontatie tussen Rusland en het Westen.

Lees verder onder de foto

De betogingen op Maidan waren eind november 2013 begonnen om te protesteren tegen de weigering van Janoekovitsj om een uitgebreide samenwerkingsovereenkomst met de EU af te sluiten. De Oekraïense president had pas op het laatste moment afgehaakt, na aanzienlijke Russische druk. De betogers wilden niet meer weten van het corrupte Oekraïense regime waar een aantal oligarchen mee aan de politieke draaiknoppen zitten.

Maar voor Rusland staat er iets heel anders op het spel, iets wat in Brussel niet naar waarde wordt geschat. Oekraïne is voor Moskou een wezenlijke buffer tegen het Westen. De Russische president Poetin had in het verleden al een aantal keer in niet mis te verstane termen laten verstaan dat Oekraïne nooit opgenomen mocht worden in de NAVO. En de opstand op Maidan was voor het Kremlin een duidelijke opstap voor een intrede van Oekraïne in het westerse bondgenootschap.

President Poetin heeft het ook helemaal niet begrepen op straatrevoluties die autoritaire leiders ten val brengen. Zijn grootste vrees is dat ooit zoiets met hem in Rusland zal gebeuren. De straatrevoluties zijn in de ogen van Poetin westerse interventies om bevriende regimes aan de macht te brengen.

De chaotische dagen in Kiev na het bloedbad van 20 februari bieden het Kremlin ook veel munitie. De grondwettelijke procedure om de president af te zetten is niet gevolgd. De machtsovername van Janoekovitsj is voor Rusland dan ook een regelrechte staatsgreep. De EU heeft niet veel moeite gedaan om het akkoord dat het zelf mee onderhandeld had over machtsoverdracht, door te drukken.

Voor Brussel was alles door de feiten achterhaald omdat Janoekovitsj gewoon was weggevlucht. Er was een machtsvacuüm in Kiev dat hoe dan ook opgevuld moest worden. En de enigen die dat op dat moment konden doen, waren de leiders van de opstand op Maidan. Alle stappen werden overigens in het parlement van Oekraïne met een grote meerderheid goedgekeurd.

Lees verder onder de foto

Rusland reageert vrij snel. Op het Oekraïense schiereiland de Krim controleren al snel Russische soldaten alle strategische gebouwen en plaatsen. De soldaten komen van de Russische basis van de Zwarte Zee Vloot in Sevastopol. Het zijn soldaten zonder insignes, die hun gezicht bedekken.

Moskou ontkent iedere betrokkenheid, maar Poetin geeft het enkele weken later toe. Een slip of the tongue, of is het gewoon omdat hij zo fier is? De operatie slaagt immers zonder veel problemen. De Krim wordt geannexeerd door Rusland. Maar Poetin maakt meteen duidelijk dat hij een leugen niet schuwt als het hem goed uitkomt. 

In Oost-Oekraïne wordt een gelijkaardige operatie opgezet, maar de Russen opereren hier niet meer in de eerste linie. Poetin zal niet meer de fout van de Krim herhalen: deze keer houdt hij zich aan het script en blijft Moskou iedere betrokkenheid ontkennen.

Aan alles is evenwel duidelijk dat Rusland achter de opstand in de zogenaamde Volksrepublieken Donetsk en Loegansk zit: de snelle verwerving van militaire middelen door de separatisten zoals de brandnieuwe, blinkende militaire trucks die ik zie in het rebellenhoofdkwartier in Jenakievo. Officieel is alles veroverd op het Oekraïense leger maar aan de andere kant van de frontlijn had ik zelf gezien met welke aftandse militaire trucks dat leger het moest doen. 

Geregeld worden Russische militairen gearresteerd door de Oekraïners. Voor Moskou zijn ze met vakantie en mogen ze in hun vrije tijd doen wat ze willen. Alle Russische militairen die Moskou naar Oost-Oekraïne stuurt, hebben officieel het statuut van vrijwilliger zodat de band met het leger eenvoudig is te ontkennen.

Af en toe ziet de OVSE-waarnemersmissie met drones hoe hele militaire konvooien via aardewegen de niet bewaakte grens tussen Rusland en Oekraïne oversteken. Nu vijf jaar later verschuiven de fronten niet meer, maar wordt er nog bijna dagelijks geschoten. De oorlog in Oost-Oekraïne heeft al aan meer dan 13.000 mensen het leven gekost.

Lees verder onder de foto

Als boven separatistisch gebied in Oost-Oekraïne vlucht MH17 wordt neergeschoten, krijgt Moskou het moeilijk. Al snel zijn er goede aanwijzingen dat de Maleisische Boeing 777 is neergeschoten met een Russische Boekraket. De separatisten waren grondgebied aan het verliezen door het overwicht van de Oekraïense luchtmacht. Rusland probeert de balans te herstellen door de separatisten luchtafweer te geven, maar die wordt wel bediend door Russische militairen, heimelijk natuurlijk.

Op die 17e juli gaat het grondig mis. De operatoren denken dat ze te maken hebben met een vijandig militair toestel, maar het blijkt een burgertoestel te zijn. Rusland zet voor het eerst een grote internationale desinformatiecampagne op getouw. Alternatieve theorieën moeten de aandacht afleiden van de waarheid. Iedere theorie die Rusland lanceert, vraagt immers een grondig onderzoek vooraleer die kan worden weerlegd.

Rusland speelt daarbij ook handig in op de in sociaal media rondzingende complottheorieën van mensen (vaak in het Westen) die een intens wantrouwen hebben tegen de westerse landen. Zij zijn er vast van overtuigd dat het Westen hen allerlei zaken voorliegt en zijn voortdurend op zoek naar de “echte waarheid”. De feiten die Rusland aanbrengt, ook al worden ze vrij snel weerlegd, krijgen daardoor toch voldoende levenstijd om voor de nodige verwarring te zorgen. 

Het Westen zal na MH17 Rusland treffen met zware sancties, Rusland reageert met een boycot van Europese voedselproducten. De NAVO wordt opnieuw geboren op de top van Wales in september 2014.  De lidstaten gaan zich weer prioritair bezighouden met de verdediging van het grondgebied, iets wat na de Koude Oorlog helemaal naar de achtergrond was verdwenen.

De defensie-uitgaven moeten intussen in snel tempo worden opgetrokken. Aan de periode van relatieve rust op het Europese continent is plots een einde gekomen. Het perspectief van oorlog duikt weer op aan de horizon, zeker in de Baltische landen en enkele Oost-Europese landen die zich bedreigd voelen door Rusland.

We zitten nu in een periode van zware confrontatie tussen Rusland en het Westen. Rusland gebruikt daarbij alle middelen die het kan inzetten. Een directe militaire confrontatie kan Rusland niet aan, dus wordt er een beroep gedaan op een lowcost-aanpak om het Westen te ondermijnen. En Rusland gebruikt daarvoor een van de grootste verworvenheden van het Westen: de vrijheid van meningsuiting.

Door de snelle opkomst van sociale media en het ingenieus gebruik van de algoritmes van die media, bereiken de Russen een groot aantal mensen en kan hen zo beïnvloeden. Niet dat Rusland al die mensen wil overtuigen van de Russische standpunten, het is veel geraffineerder. De Russische campagnes worden gebruikt om verwarring en onrust te zaaien, meningsverschillen aan te wakkeren.

Zo werden in de VS tijdens de presidentsverkiezingen zowel moslimaanhangers als moslimhaters aangesproken. Het Westen kan dit moeilijk aan banden leggen omdat daarmee de vrijheid van meningsuiting dreigt aangetast te worden.

Het Westen is intussen diep verdeeld. Donald Trump, de leider van het Westen, wil niets liever dan deals sluiten met Poetin. Voor de VS is de relatie met Rusland vooral een strategische, economisch stellen de onderlinge banden nauwelijks iets voor. In zijn eigen Republikeinse partij moet Trump evenwel afrekenen met Poetin-haters. En zijn handen zijn hoe dan ook gebonden door het onderzoek van speciaal aanklager Mueller over de inmenging van Rusland in de Amerikaanse presidentsverkiezingen. 

De Europese Unie, die wel nauwe economische banden heeft met Rusland, zoekt intussen nog steeds naar een echte strategie voor Oekraïne en Rusland. Premier Michel deed begin vorig jaar een poging voor een strategische dialoog. Ondanks de meningsverschillen, toch proberen te praten over onderwerpen waar er gemeenschappelijke belangen zijn, zoals de strijd tegen terreur.

Maar vooral in West-Europa lijken de politici niet echt wakker te liggen van de bezorgdheden in het oosten van het continent. En de komst van eurosceptische regeringen in enkele EU-landen, zoals Oostenrijk en Italië, maakt een gemeenschappelijk aanpak er niet eenvoudiger op. Veel van die partijen onderhouden redelijk goede relaties met Moskou. Poetin was zelf aanwezig op het huwelijksfeest van de nieuwe Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken die bij de FPÖ aanleunt.

Lees verder onder de foto

Intussen weten we, vijf jaar later, nog altijd niet wat er precies is gebeurd op Maidan. Ik heb zelf gezien dat de politie die ochtend zich terugtrok. "Omdat we werden beschoten", zei een oud-lid van de Berkoet mij in 2015. "We waren gestopt aan de rand van Maidan om de mensen de gelegenheid te geven het plein te verlaten, maar ’s ochtends verloren we enkele manschappen door vuur uit jachtgeweren."

Het onderzoek in Oekraïne heeft vijf jaar later nog geen duidelijke antwoorden opgeleverd voor de naasten van de slachtoffers. Amnesty International klaagde dat gisteren nog aan. Er zijn veel getuigenissen die zeggen dat demonstranten met jachtgeweren hebben geschoten op politie maar ook op eigen volk, om de zaak te laten escaleren.

Toen ik die theorie in 2015 voorlegde aan parlementsvoorzitter Paroebij, voormalig militaire commandant van Maidan, wees hij die resoluut af: "Om die berichten te checken, heb ik meteen alle etages van het betrokken gebouw laten doorzoeken, maar er zijn geen schietposities gevonden." Volgens Paroebij was een "derde partij" actief, Russische speciale eenheden.

Lees verder onder de foto

Het officiële onderzoek in Oekraïne lijkt er vooral op gericht de theorie te willen bevestigen dat alle schuld ligt bij de vroegere oproerpolitie en het politieke leiderschap. En dat is een beetje tekenend voor het parcours dat het land de voorbije jaren heeft afgelegd. Er zijn tekenen van hoop, maar ook veel signalen dat er wezenlijk niet veel is veranderd. Dat is deels te verklaren door de hoge prijs die Oekraïne heeft moeten betalen voor zijn strijd om Europese waarden: een permanente oorlog in het oosten en het verlies van de Krim. Maar dat gegeven wordt te vaak gebruikt als excuus om de slabakkende hervormingen te rechtvaardigen.

De economie groeit weer sinds 2016, met 2 à 3 procent, maar dat is redelijk weinig als je bedenkt dat die economie meer dan 15 procent achteruit is gegaan in 2014 en 2015. De strijd tegen de corruptie, toch een van de hoofdthema’s van Maidan, kreeg onder president Porosjenko geregeld serieuze tegenkantingen. De oligarchen zitten nog altijd aan de politieke draaiknoppen.

Oekraïne staat voor presidentsverkiezingen eind maart. Dit lijkt een uitgelezen kans voor de EU om van de nieuwe president te eisen dat de beloofde hervormingen ook daadwerkelijk en krachtdadig worden doorgevoerd. Intussen zou het de geloofwaardigheid van de EU geen kwaad doen om een echt onafhankelijk onderzoek te eisen naar de gebeurtenissen op Maidan, om eindelijk te weten wat daar echt is gebeurd. Een gebeurtenis die zo’n ingrijpende gevolgen heeft gehad, kan moeilijk in de nevelen van de geschiedenis blijven hangen.