Direct naar artikelinhoud
Bevolking

Geen paniek, zelfs al zijn we straks met 12 miljard

Drukte in de straten van Zinder, de tweede stad van Niger. Tegen 2050 zullen daar tussen de 52 en de 58 miljoen mensen wonen.Beeld AFP

In 2100 telt de wereld twaalf miljard mensen. Onhoudbaar, zeggen de pessimisten, het leefmilieu zal kraken, massamigratie wordt ons deel, we moeten nú stoppen met geboren worden. Kan allemaal waar zijn, maar angst is geen raadgever. ‘Het doel is niet om ouders complexen aan te praten, wel om hun kinderen een toekomst te geven.’

De aanhoudende klimaatbetogingen zijn het krachtigste bewijs: de opwarming baart ons grote zorgen. Onze politici moeten dringend werk maken van een doortastend klimaatbeleid. Fossiele brandstoffen moeten aangepakt, de afvalproductie moet naar beneden, onze ecologische voetafdruk moet kleiner, ons consumptiemodel grondig bijgestuurd.

Heel veel moeten is dat, maar waar het in de hele discussie minder over gaat, zoals socioloog Mark Elchardus laatst in deze krant betoogde, is de bevolkingsgroei. We blijven doen alsof demografie en leefmilieu niets met elkaar te maken hebben, terwijl we volgens de jongste projecties van de Verenigde Naties, uit 2017, op tien tot twaalf miljard mensen afstevenen anno 2100. “Als je echt iets voor het leefmilieu wilt doen, blijf dan kinderloos”, zo klonk de onderliggende suggestie.

‘We zetten onze toekomst op het spel door niet te begrijpen dat de snelle bevolkingsgroei een cruciale factor is in veel ecologische en maatschappelijke dreigingen’
VN

De VN waren de enigen niet. Nog in 2017 publiceerden 15.000 wetenschappers uit 184 landen een open brief waarin ze alarm sloegen over de staat van de aardbol en het gebrek aan slagkracht om de koe bij de hoorns te vatten.

Ook zij legden de vinger op de wonde van de overbevolking: “We zetten onze toekomst op het spel door niet te begrijpen dat de snelle bevolkingsgroei een cruciale factor is in veel ecologische en maatschappelijke dreigingen”, heette het.

Vandaag met 7,6 miljard

Het is zo klaar als een klontje: meer volk betekent haast onvermijdelijk meer verbruik. En dat heeft een prijs. Een biodiversiteit die instort, zoetwater dat schaars wordt, het zeepeil dat stijgt, poolijs en gletsjers die smelten, vruchtbare gronden die verzilten en een gemiddelde temperatuur die oploopt met wel 5 graden Celsius tegen het einde van de eeuw.

Ter herinnering: terwijl de mensheid in 1950 maar 2 miljard zielen telde, zijn we vandaag met 7,6 miljard. Volgens een gemiddelde hypothese, die ook in de VN-studie te lezen staat, bereikt de wereldbevolking de 8,6 miljard in 2030, over elf jaar dus; en de 9,8 miljard in 2050. Dat moment zullen velen onder ons nog meemaken.

Een demografische tijdbom, dan? De Apocalyps? Bezwijkt de mensheid straks onder haar eigen gewicht?

Neen, aan demograaf Jan Van Bavel (KU Leuven) zijn eindtijdwoorden niet besteed. “Een tijdbom tikt, gaat af en maakt in een keer massa’s slachtoffers. De bevolkingsgroei is anders: die wordt serieus bestudeerd, verloopt relatief langzaam en komt niet abrupt uit de lucht gevallen. Het is dus zaak hem zo goed mogelijk in het beleid mee te nemen.”

Een bijeenkomst in het dichtbevolkte Mexico City.Beeld AFP

Voor alle duidelijkheid: geboortebeperking is nodig, stelt Van Bavel. Maar spoorslags voor elkaar krijgen dat we in 2100 toch nog met een paar miljard minder zijn? Dat zal niet lukken.

“Je kunt tegen de zwaartekracht zijn, je zult haar niet tegenhouden. Zo is het ook met de demografie: zelfs als er massaal aan geboortebeperking gedaan wordt, zal de wereldbevolking verder groeien.”

De cijfers van de VN spreken voor zich. “Volgens alle realistische projecties gaan we naar tien tot elf miljard mensen, zelfs als de vruchtbaarheid gestaag verder daalt. Er zou met andere woorden al een meteoriet moeten inslaan om de bevolking vóór 2100 te doen afnemen.”

Dat laatste, toen de dino’s uitstierven, is alweer 65 miljoen jaar geleden. Kans nihil dus. Om het veel cynischer te stellen: ook met een paar epidemieën, oorlogen, natuurrampen en hongersnoden komen we er lang nog niet.

Afrika groeit snel

De hele wereld zal de bevolkingsaanwas voelen, maar met name Afrika zal danig groeien. Vijftig procent van de toename tussen vandaag en 2050 zal op dat continent plaatsvinden. Tegen 2100 zou het zelfs om 85 procent gaan – een moment waarop de wereld 4,3 miljard Afrikanen zal tellen.

“In de meeste landen, zeker in Europa, is de vruchtbaarheid intussen onder het vervangingspeil gezakt, wat wil zeggen dat de huidige populatie structureel ouder wordt”, legt Van Bavel uit. “Maar ook grote delen van Afrika zijn veranderd. In de jaren 50 had een vrouw er nog makkelijk zes kinderen, vandaag zijn dat er minder dan drie. Maar zelfs als alle Afrikaanse vrouwen naar Etienne Vermeersch zouden luisteren en veel minder kinderen zouden krijgen, dan nog zou, door wat we de demografische inertie noemen, de bevolking blijven aangroeien. Dat komt onder meer omdat ook in Afrika de levensverwachting toegenomen is.”

‘Een geboorte in de VS heeft 86 keer meer CO2-uitstoot tot gevolg dan in Nigeria en 552 keer meer dan in Bangladesh’
Jean-Michel DecrolyOnderzoeker Université Libre de Bruxelles

Alleen: de situatie verschilt van land tot land, en zeker Niger, in de Sahel, blijft een probleemgeval. “Tot vandaag toe ligt de kindersterfte er hoog”, zegt Van Bavel. “Dat maakt dat vrouwen er, zelfs al willen ze het best met minder doen, niet zelden zeven keer bevallen, ook al blijven die kinderen niet altijd in leven.”

Resultaat: terwijl Niger bij zijn onafhankelijkheid in 1960 nauwelijks 2 miljoen inwoners telde, zullen dat er tegen 2050 tussen de 52 en de 58 miljoen zijn. Bijna maal dertig, dus.

Als Niger een keurig functionerende staat was, met veel goede banen voor massa’s degelijk opgeleide jongeren, dan zou het een zogenaamd demografisch dividend kunnen opstrijken. Helaas, het omgekeerde lijkt waar: volgens Serge Michailof, ex-chef van de Franse dienst voor ontwikkelingssamenwerking en een voormalig directeur van de Wereldbank, wordt Niger, waar nauwelijks 0,2 procent van de plattelandsbevolking over elektriciteit beschikt en Boko Haram nu al dood en terreur zaait, niets minder dan Africanistan – de titel die hij ook aan zijn weinig goeds voorspellende boek gaf.

Michailof gaat natuurlijk uit van het worstcasescenario. “Een op onderontwikkeling voortgalopperende demografie die de export van wahabitisch geweld en massamigratie tot gevolg heeft.”

P-bomb

Maar zover zijn we nog niet. Of beter: het zou de eerste keer niet zijn dat, door onderweg gewijzigde omstandigheden, de werkelijkheid alsnog anders uitpakt dan de aanvankelijke demografische projectie.

Neem Mexico City. In de jaren 70 en 80 gold die stad als de grootste megapool ter wereld en werd haar een rampzalige want niet te overziene wildgroei toegeschreven. Toegegeven, met haar ruim 20 miljoen inwoners is Mexico zeker geen klein bier. Maar ondanks alle geweld en vervuiling is de stad geenszins ontaard in de dystopie die gevreesd werd.

In dezelfde periode situeerden demografen de globale P-bomb, de population bomb, in Latijns-Amerika en waarschuwden ze dat de diep-katholieke macho man zijn vrouw er nooit enige vorm van contraceptiva zou toestaan. Toen puntje bij paaltje kwam, daalde het vruchtbaarheidspeil er sneller dan gedacht.

Of neem Iran: dat land telt vandaag 81 miljoen inwoners. Dat zijn er best veel, maar bijna de helft minder dan de 150 miljoen die ooit voorspeld werden. Gemiddeld leerden koppels wereldwijd veel efficiënter met voorbehoedsmiddelen om te gaan dan verwacht.

Evolutie wereldbevolkingBeeld VN

Jean-Michel Decroly van de Université Libre de Bruxelles hoedt zich dan ook voor onheilsprofeten. Hij verwijst naar een omstreden artikel dat twee jaar geleden in het wetenschappelijk blad Environmental Research Letters verscheen. De onderzoeker is het flink oneens met de ‘neomalthusiaanse denkrichting’ die daarin beleden wordt – naar de laat-18de-eeuwse Britse economist Thomas Malthus, die een ongecontroleerde bevolkingsgroei voor het eerst als gevaarlijk bestempelde.

“Volgens die school zou de demografie de belangrijkste oorzaak zijn voor de ontregeling van het leefmilieu en het klimaat”, zegt Decroly. “Ook (wijlen de Belgische wetenschapper, LD) Christian de Duve, die in 1974 de Nobelprijs Geneeskunde ontving, schreef het gros van de hedendaagse wereldproblemen toe aan wat hij de ongeremde bevolkingsgroei noemde: de klimaatverandering, de ontbossing, de verwoestijning, de CO2-uitstoot en noem maar op.”

Achter zulke redeneringen – of die van de Franse agronoom René Dumont, die in de jaren 70 “een zekere wijsheid” ontwaarde in het ‘wegmoffelen’ van meisjesbaby’s in China – gaat dan ook een “beschuldigende en extreem reducerende visie op de man-vrouwrelatie schuil”.

Bovendien, zegt Decroly, houden interpretaties als deze volstrekt geen rekening met de individuele voetafdruk, “met het feit dat een geboorte in de VS 86 keer meer CO2-uitstoot tot gevolg heeft dan in Nigeria en 552 keer meer dan in Bangladesh. Als het gaat over de impact op het leefmilieu, dan moet je naar het per capita-cijfer kijken, niet naar het totale aantal geboorten dat erbij komt.”

‘Het klimaat wordt in de eerste plaats bedreigd door onze consumptiegewoonten’
Jean-Michel Decroly

Het is een punt dat ook Van Bavel maakt: “De ecologische voetafdruk van de doorsnee Afrikaan is veel kleiner dan die van de doorsnee Europeaan. Het is dan ook fout om te suggereren dat wij door de demografische groei in Afrika zelf niets kunnen doen voor het klimaat. Nee, een vliegtuig dat je niet neemt, blijft een vliegtuig dat je niet neemt en CO2 die je niet uitstoot. We kunnen niet wachten op de demografie voor we zelf in actie schieten en onze levensstijl aanpassen.”

Minder kinderen krijgen is één ding. Maar je zou, zoals een VN-rapport uit 2009 stelde, evengoed kunnen zeggen dat je voor het klimaat minder uit de echt moet scheiden. Decroly: “Een huis wordt nu eenmaal verwarmd, onafhankelijk van het aantal mensen dat erin woont. In hetzelfde rapport zul je ook lezen hoe, sinds 1750, de ontwikkelingslanden weliswaar goed zijn voor 80 procent van de bevolkingsaanwas, maar amper 20 procent van de uitstoot voor hun rekening nemen.”

Laat ons dus eens en voor altijd ophouden met alle problemen op de demografie af te schuiven, stelt Decroly. “Het klimaat wordt in de eerste plaats bedreigd door onze consumptiegewoonten.”

Migratie naar het Westen

Zo zeker is het wel, demografie blijft gevoelige, makkelijk voor foute agenda’s inzetbare materie. Is het klimaatvraagstuk één issue, dan is een ander – kijk maar naar Niger – dat van de migratie. In het Westen, dat snel veroudert en waar het zaak wordt de welvaart op peil te houden, tekenen zich twee haaks op elkaar staande strategieën af: of we laten gecontroleerde migratie toe, of we zetten een hek om hofje Europa en krijgen zélf meer kinderen.

Dat laatste is wat de Hongaarse premier Viktor Orbán wil doen. Zopas beloofde de extreemrechtse stokebrand nog dat (Hongaarse) vrouwen die vier of meer kinderen krijgen levenslang vrijgesteld blijven van belasting op inkomen. In Polen, en in mindere mate de Tsjechische Republiek, viert een vergelijkbaar discours hoogtij.

Jan Van Bavel is duidelijk: “Wat Orbán doet, is compleet crazy en in vele landen in de jaren 30 al geprobeerd: het opkrikken van de eigen bevolking met allerlei stimulansen. Ook in België leefde het idee dat we aan het verouderen waren en dat er aan het eind van de rit niemand over zou blijven. Ontvolking heeft echter met sociaal-economische omstandigheden te maken, daar ga je weinig aan veranderen door mensen bang te maken voor migratie en zelf een geboortebeleid te promoten.”

Drukte op de markt in Lagos, Nigeria.Beeld BELGAIMAGE

Maar met of zonder Orbán: de migranten zullen blijven komen. “Goed beleid betekent bijgevolg dat we afstappen van de illusie dat we de poorten kunnen sluiten. Goed beleid houdt ook in dat we niet tégen de vergrijzing strijden. Het is best oké dat onze bevolking ouder wordt. Wat wél nodig is, zijn maatregelen om onze maatschappij aan een oudere bevolking aan te passen. Dat zouden we onder meer kunnen door onderwijs, vorming en creativiteit niet langer alleen op jongeren af te stemmen. Ook een beter evenwicht tussen arbeids- en gezinstijd zou helpen.”

Trouwens, de verjonging van de bevolking zoals we die vandaag in onze steden zien, en die vooral met migratie te maken heeft, blijft niet duren. Volgens sociaal demograaf Bart Van de Putte (UGent) “staan de pijlen in de westerse samenleving op ‘weinig kinderen’, het hoeft dus niet te verwonderen dat ook de nakomelingen van de migranten die pijlen zullen volgen. Ook de migrantenpopulatie zal verouderen.”

In dat licht rijst de vraag of de boutade dat migratie ‘goed is voor de economie en in de strijd tegen de veroudering’ nog relevant blijft. “We moeten altijd nuanceren naar tijd en naar plaats. Er spelen zoveel parameters dat je stellingen als deze niet in algemene termen kunt beantwoorden”, zegt Van de Putte.

Neen dus. Het enige waar we zeker over zijn, is dat er sinds ruim vijftig jaar een belangrijke migratie naar België plaatsgevonden heeft en dat de levensstandaard er al die tijd enkel op vooruitgegaan is. “Het minste wat je dus kunt zeggen, is dat migratie economische voorspoed niet in de weg hoeft te staan.”

‘Als we minder migratie willen, dan kan dat, maar dan moeten we pistes verkennen als langer werken, levenslang leren en tewerkstelling op maat’
Bart Van de PutteDemograaf (UGent)

Wat op den duur minder vol te houden zal blijken, is dat migratie per se nodig is om arbeidsplaatsen in te vullen. “Dat is een zwaktebod of kortetermijnoplossing, verbonden met het feit dat er in België massaal níét gewerkt wordt. Op dit moment valt het met de werkloosheid wel mee, maar kijk naar de mensen die uitvallen door ziekte, naar het aantal vroeggepensioneerden en gepensioneerden. Als we inderdaad minder migratie willen, dan kan dat, maar dan moeten we pistes verkennen als langer werken, levenslang leren en tewerkstelling op maat.”

Wat we alleszins moeten vermijden, rondt Van de Putte af, is paniek over migratie en vergrijzing. Dat zulks politiek complex is, het zal best, daar moeten we niet naïef over doen. “Maar zowel bij migranten als niet-migranten inzetten op sociale mobiliteit, inzetten ook op meer relaxte loopbanen waar mensen in willen blijven werken: dat zijn veel logischere pistes dan Orbáns pro-natalistische beleid.”

Nogmaals, het is goed dat we met zijn allen ouder worden. Om leefbaar te blijven, moet de wereld onder het huidige vervangingspeil duiken. Ouders echter een complex aanjagen omdat ze kinderen ter wereld brengen, is puntgave onzin.

Van Bavel: “Wat ons wel te doen staat, is de toekomst van die kinderen door degelijk bestuur veilig te stellen. Het doel van de klimaatstrijd is niet dat we geen kinderen meer zouden hebben, wel dat we, door ons aan de realiteit aan te passen, een mooie toekomst voor hen scheppen.”