Het geheim van Karin Hanssen: “Er is altijd iets dat wringt. Haar schilderijen stemmen altijd tot nadenken”

Wie is Karin Hanssen (58) en wat is haar geheim?

Heel af en toe komt ze naar buiten met een reeks schilderijen. Die zijn overwegend klein en vrij klassiek, om niet te zeggen traditioneel geschilderd. De figuren die ze opvoert zijn op het eerste gezicht gelukkig, in vredige harmonie met het landschap en het leven rondom. Vaak zijn het vrouwen die zitten, liggen, lezen, dromen of heel gewone, huiselijke handelingen verrichten. Een rimpelloze wereld vol kommerloze mensen, getoonzet in milde, gedempte kleuren, met een dromerige, filmische sluier eroverheen. Ogenschijnlijk is er niks aan de hand.

Bijna exact zo gaat het met de carrière van Karin Hanssen, al 25 jaar: stil, traag maar gestaag. Maar ook de luwte waarin de kunstenares opereert is bedrieglijk. Buiten de kunstbubbel mag ze dan vrijwel onbekend zijn, haar schilderijen verkopen als zoete broodjes. Als je werk van haar tegenkomt op een kunstbeurs of een groepstentoonstelling, plakt er doorgaans een rood stickertje naast: verkocht.

Sofie Van de Velde, de Antwerpse galeriste met wie Karin Hanssen sinds een jaar samenwerkt, heeft er een verklaring voor. “Karin Hanssen is een van die zeldzame kunstenaars die twee types verzamelaars aanspreekt”, zegt ze. “Enerzijds de mensen die van traditionele schilderijen houden en veeleer moderne dan hedendaagse kunst verzamelen. Anderzijds de jongere generatie collectioneurs die gecharmeerd zijn door die ogenschijnlijk eenvoudige, instapklare taferelen waar toch overduidelijk ‘iets mee is’. Opgeteld is dat een behoorlijk grote groep fans en potentiële kopers. Voor mij zit de aantrekkingskracht van Karins werk in het bevreemdende dat er onmiskenbaar van uitgaat. De vervreemding en de ontheemding van de figuren, en met name van de vrouwen. Er is altijd iets dat wringt. Haar schilderijen stemmen altijd tot nadenken.” Wél iets aan de hand.

Snapshot van de werkelijkheid

Op de dag dat ze ons ontvangt in haar huis in Antwerpen, heeft Karin Hanssen net een postdoctoraal onderzoek aan de Academie van Antwerpen afgerond. Ze is sinds enige tijd doctor in de kunsten. Haar doctoraatsthesis – titel: ‘De geleende blik’ – gaat goeddeels over haar eigen werk. Ze kan zichzelf nu wetenschappelijk verklaren.

“Elk werk van mij is gebaseerd op een foto”, legt ze uit. “Meestal een geïdealiseerd beeld uit de jaren 50 of 60. De schilderijen hebben dus altijd twee auteurs: de oorspronkelijke fotograaf en ikzelf. Ik eigen mij die beelden toe, ik ‘leen’ ze, en vervolgens hergebruik ik ze in een andere context. Elk beeld is een terugblik in de tijd: vanuit het heden verwijs ik naar het verleden, naar de oorspronkelijke foto. En door het beeld vrij traditioneel te schilderen, verwijs ik ook nog eens naar de geschiedenis van de schilderkunst. 

“Een foto is een snapshot van de werkelijkheid. Een schilderij gaat voorbij die momentopname. Het historiseert in zekere zin het moment dat de foto vastlegt. Ik doe altijd een poging om de sociale conventies en de moraal die het beeld propageert, bloot te leggen. Ik schilder de gezichten van mijn personages bijvoorbeeld bewust vaag. Omdat ik hen veeleer opvoer als types die staan voor een welbepaald gedrag in een welbepaalde sociale positie in een welbepaalde tijd, dan als individuen die we beter moeten leren kennen.”

Heel haar oeuvre is een beetje een tijdreis. Als men tegen mensen die haar schilderijen niet kennen zou zeggen: ze zijn van een anonieme, nog onontdekte kunstenares uit de jaren 60, velen zouden het geloven. Waarom zijn de jaren 60 zo dominant in haar beelden?

Karin Hanssen: “Ik ben er een kind van. Ik ben in 1960 geboren. Maar dat is eigenlijk helemaal niet belangrijk. Wat ik interessant vind aan die periode is dat het ogenschijnlijk een heel opgewekte, voorspoedige en vredige tijd was, iedereen happy en positief, terwijl het in werkelijkheid oorlog was op alle fronten: Koude Oorlog, Vietnam-oorlog, rassenrellen in de VS, politieke moorden, studentenopstanden. Maar in Hollywood en in de reclame werd dat allemaal verbloemd en verdoezeld. 

“De filmkomedie The Thrill of it All, met Doris Day in de hoofdrol, is belangrijk geweest voor mij. Toen ik die zag, zijn de schellen van mijn ogen gevallen. Die film zit vol niet eens zo subtiel verborgen boodschappen. De mannelijke hoofdrol is een gynaecoloog die een identiteitscrisis krijgt omdat zijn vrouw, Doris Day, in reclamefilmpjes speelt en een ster wordt. Om haar gezin en de wereld te redden moet de vrouw terug naar de haard. Op het einde van de film is ze zwanger van haar derde kind en stopt ze met werken.”

Beeld als reclamespot

Haar atelier is een zolderkamer onder het dakgebint. Het daglicht komt naar binnen door een dakraam in de nok. Haar palet is een grote plank op een tafeltje, met vier of vijf torentjes van aangekoekte olieverf erop. “Welkom in mijn grot”, lacht ze.

Ze loopt naar een doos die klaarstaat voor transport. Er zitten tien kleine schilderijen in. Ze haalt er drie weer uit de noppenfolie. “Kijk”, zegt ze, “mijn 17de-eeuwers.”

Voor haar doctoraat heeft Karin Hanssen de beeldcultuur uit de ‘golden sixties’ vergeleken met die van de ‘gouden’ 17de eeuw. We reizen nog verder terug in de tijd.

“Het beeld werd in die twee tijdvakken op exact dezelfde manier gebruikt: als een reclamespot, om de toeschouwer te manipuleren. Er zijn echt heel veel overlappingen. Het waren twee periodes van economische hoogbloei waarin ook telkens een ware beeldexplosie plaatsvond. In de 17de eeuw werd de schilderkunst op grote schaal ingezet om de mensen bij de les van het ware geloof en de burgerlijke moraal te houden. En in de sixties werd Hollywood ingezet tegen het communistische gevaar, om een ongebreideld consumentisme aan te wakkeren, maar ook om de ambities van vrouwen opnieuw bij het huishouden te leggen, weg van de arbeidsmarkt waarin ze tijdens de oorlog broodnodig waren geweest.”

Hanssen heeft met name de positie van de vrouw in de 17de-eeuwse genreschilderkunst bestudeerd. “Noem het gerust een feministische reflex”, lacht ze. “Als je goed kijkt, zie je altijd hetzelfde. De man is werelds, de vrouw is huiselijk. De man staat in het exterieur, de vrouw haar plaats is in het interieur.”

Zo is ze uitgekomen bij een schilderij van de Nederlandse 17de-eeuwer Gerard ter Borch: De galante conversatie uit 1655. Het is een beeld dat talloos veel keren is ‘geleend’. Ze heeft er meer dan twintig varianten en kopieën van gevonden.

“Het is een bordeelscène waarin een vrouw wordt gekeurd door een man, in aanwezigheid van een koppelaarster”, zegt Hanssen. “De vrouw, die we enkel van de rug af zien, is op al die versies vrijwel identiek. Alsof ze louter omhulsel is, een hol postuurtje van chocolade dat telkens een andere vulling krijgt. Daarom heb ik haar geïsoleerd uit de scène van Ter Borch en tien nieuwe varianten gemaakt. Tien schilderijen waarop wél telkens een verschil is, zij het subtiel. Uit één vrouw heb ik dus tien nieuwe gemaakt, elk met een eigen persoonlijkheid. (lacht)”

Ze zijn zo mogelijk nog mysterieuzer dan haar ander werk.

“Ik heb nu net nog een nieuwe reeks gemaakt”, vertelt ze met pretoogjes. “‘Returning the gaze’, heet ze. Het zijn allemaal beelden van actieve, dynamische vrouwen in de publieke ruimte. Die ga ik exposeren tegenover mijn varianten op de statische vrouw-in-het-interieur van Ter Borch. Het was dus een dubbele feministische reflex.”

Op intuïtie

Hoe komt Karin Hanssen vanuit droge, rationele, kunsthistorische analyse tot die geladen, haast melancholische beelden, vol figuren die lopen te ijlen in een verdoofd universum, gevangen onder de stolp van hun tijd?

“O”, zegt ze, “wanneer ik schilder koppel ik mezelf volledig los. Dan ga ik in intuïtieve modus en is er een grote emotionele betrokkenheid. Ik probeer geen koude beelden te maken, maar dingen die de toeschouwer raken. (stilte) Maar ik denk toch dat het de betekenislagen zijn die onder het beeld zitten, die de spankracht geven. Het tafereel ziet er zorgeloos uit, maar het gaat over een tijd vol spanningen. De figuren lijken goed af, maar ze zitten gevangen in een geconditioneerd gedragspatroon. Ik schilder tot die onderhuidse frictie erin zit, tot het meer is dan een mooie idylle. Daarom duurt het meestal lang voor ik een schilderij als ‘af’ beschouw en kan loslaten.”

Dat gevangen zitten in de tijd is alvast niet autobiografisch. In haar eigen kindertijd in de jaren 60 voelde ze zich allesbehalve opgesloten in haar vrouw-zijn. Hanssen komt uit wat ze zelf een “atypisch gezin” noemt.

“Mijn vader was een priester die in het Amerikaans leger heeft gediend tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij is in de jaren 50 uitgetreden en naar Zwitserland getrokken. Daar heeft hij mijn moeder ontmoet, een economische vluchtelinge uit Oostenrijk. In de jaren 60 zijn mijn ouders in Antwerpen neergestreken. Wij woonden in Zurenborg. We waren een bont gezelschap. En de meeste andere kinderen in de buurt kwamen uit gewone gezinnen. Zoals de mensen op de foto’s die ik schilder. Ik denk dat ik daarom met de verwondering van de buitenstaander naar beelden en naar mensen kan kijken. Ik was ook nogal een atypisch meisje. Ik identificeerde mij niet echt met vrouwen. Mijn feminisme was in oorsprong veeleer een natuurlijke reactie op wat ik zag rondom mij.

“Ik herinner mij bijvoorbeeld dat er in mijn lagere school een tekenwedstrijd werd gehouden onder de kinderen van ‘vreemde’ ouders. Ik dacht: ha, die ga ik winnen, want ik was veruit de beste van de klas in tekenen. Maar omdat ik een Belgische vader had, mocht ik niet eens meedoen. En mijn vriendin met een Hongaarse vader en een Belgische moeder wél. Dat was waarschijnlijk mijn eerste confrontatie met de identiteitskwestie: waarom was zij Hongaars en was ik geen Oostenrijkse? Ik begreep dat niet. Ik begreep niet waarom mijn moeder haar nationaliteit niet kon doorgeven en haar vader de zijne wel. Idem toen ik zelf moeder werd. Ik ben niet getrouwd met mijn man. Onze kinderen hebben de eerste week Hanssen geheten, en toen hun vader hen officieel erkende kregen ze zijn naam. Ik heb trouwens mijn steentje bijgedragen tot de erkenning van de dubbele naamgeving. In de jaren 90 heb ik een tijdje in een denktank gezeten die zich daarmee bezig hield.”

Twijfel

In het M HKA in Antwerpen loopt nu een tentoonstelling, Salon de Peinture, met werk van meer dan vijftig hedendaagse Belgische schilders. Jong en oud zijn van de partij. Maar Karin Hanssen zit er niet bij. Heeft ze zich als vrouwelijke kunstenaar ooit, of vaak, benadeeld gevoeld?

“Ik stel vast dat mannelijke kunstenaars doorgaans sneller opgepikt worden”, antwoordt ze diplomatisch. “En dat ze meer aandacht en erkenning krijgen. Ja, vrouwelijke kunstenaars worden globaal genomen benadeeld. Daar zijn al genoeg studies over verschenen. Er zijn er zelfs die spreken over vier glazen plafonds die vrouwelijke kunstenaars tijdens hun loopbaan moeten zien te doorbreken. En doordat ze minder kansen krijgen, zijn vrouwelijke kunstenaars doorgaans minder zichtbaar.”

Heeft het haar ooit doen twijfelen aan zichzelf, of anderszins tot wanhoop gedreven?

“Twijfelen doet elke kunstenaar. Een artistieke crisis overkomt de besten. Maar ik heb altijd geprobeerd me niet afhankelijk te maken van applaus of erkenning. Ik heb altijd in de eerste plaats voor mezelf gewerkt. Ik wentel me niet zo graag in het slachtofferschap.”

Het goede nieuws is misschien dat ze nog steeds een goedbewaard geheim is, dat nog volop ontdekt kan worden. Karin Hanssen lacht: “Ik ben sowieso iemand die zich niet gauw laat afbrengen van haar overtuiging. Door mijn doctoraat en het postdoctoraal onderzoek dat erop volgde, heb ik mijn schrijven en mijn activisme kunnen ontplooien. Dat was ook erg belangrijk voor mij. Nu dat achter de rug is, heb ik weer volop tijd om te schilderen. Als het aan mij ligt, zal dat goedbewaard geheim niet lang meer standhouden.”