This land is your land: leven in een open gevangenis aan de grens tussen de VS en Mexico

Beluister de podcast van Björn Soenens en radiomonteur Bjorn Van Keer:

“Het is een innerlijke tweestrijd. Ik ben geboren in Mexico, een paar meter verderop. Maar ik heb mijn leven geleid in San Diego, in de VS. Dat verwart me. Ik ben van daar, maar ik ben ook van hier. Beide plekken zijn voor mij ‘thuis’.” 

Ik loop met Jesus Daniel Mendez-Carbajal langs de woest kolkende golven van de Stille Oceaan, aan de grens tussen San Diego en Tijuana. Op de grens zie je een stuk van de muur uit de zee priemen. De totale grens tussen Mexico en de VS is ruim 3.000 kilometer lang, en ze begint hier. Jesus is 24 jaar en een "dreamer". Hij werd door zijn ouders als kind naar de VS gebracht. Illegaal. Een schemerbestaan leidt hij, onzeker over wat komt. 

Hij groeide op in Amerika en kon niet vrij naar Mexico reizen om zijn familie te bezoeken. Hij kon geen rijbewijs halen toen hij 16 werd. Hij kon geen vakantiebaantjes aannemen tijdens zijn middelbare schooltijd. Hij kon niet deelnemen aan allerhande activiteiten toen hij als illegale Amerikaanse jongen opgroeide. Jesus heeft geen paspoort. Hij is eigenlijk nergens thuis. Hij leeft zo'n beetje in een open gevangenis. 

Jesus is boos. In het najaar van 2017 trekt hij daarom naar het Congres, om er te getuigen over zijn leven en zijn status. Jesus ziet er broos uit. Een kwetsbare vogel, een gevoelige jongen, met een zacht stemgeluid, en een lange paardenstaart. Hij draagt een lange lamswollen trui en stapt erg behoedzaam. In het Congres drijft hij die dag voor één keer zijn volume op. Hij getuigt, hij zit vol adrenaline. Mijn cameraman registreert zijn woorden:

“Ik wil in dit land blijven. Het is mijn thuisland. Ik wil niet meer bang zijn om uitgewezen te worden. Ik ben een echt, levend wezen, met échte angsten en échte onzekerheden, veroorzaakt door mijn wankele status en de helse toestand van een zwevende wetgeving. Onthou mijn woorden, Congresleden. Onthou mijn gezicht als vertegenwoordiger van de grensgemeenschap zonder papieren.” 

Jesus heeft sinds 2013 een voorlopige verblijfsvergunning door een presidentieel besluit van Obama, de zogenoemde Dream Act, die tijdelijk amnestie toekent aan mensen die op jonge leeftijd (voor hun 16e) illegaal het land binnenkwamen.

Donald Trump schafte de Dream Act af. En vanaf toen begon de knagende onzekerheid. Het Congres maakte ruzie en kwam niet tot een vergelijk voor deze 800.000 jonge, papierloze Amerikanen. Een rechter besliste om de Dream Act voorlopig te laten voortbestaan tot het Congres een stabiele wet maakt. 

Voor mensen als Jesus is het leven lastig en wreed. Mexico is zeer dichtbij en tegelijk ook zo ver weg. Jesus voelt zich verscheurd. Wie is hij eigenlijk? Geboren in Mexico, net over de muur, maar zonder herinneringen aan dat land. Jesus heeft zorgen over zijn familie en andere families zoals de zijne. 

Ik loop een beetje te verdwalen tussen de schuimende golven van de oceaan en het stuk muur in het water. In het struikgewas langs één van de vele moerassige paadjes zie ik een gezin lopen. Ze zijn de weg kwijt. We raken aan de praat.

De familieleden Cortez vertellen hun verhaal. Ze zoeken hun moeder en grootmoeder. Na 17 jaar zullen José en zijn kinderen Rosa voor het eerst terugzien. 17 jaar! De kinderen, Manuela en Juan, hebben hun grootmoeder nog nooit gezien. Ik loop met ze mee naar de plek waar ze met hun grootmoeder hebben afgesproken.

Rosa is helemaal uit centraal-Mexico naar Tijuana afgereisd, een lastige tocht. In de verte ziet José haar wuiven. Maar dit is een verboden zone, zeg ik ze. Je zult hier niet dichterbij kunnen komen.  “Hoe kunnen we haar wel van dichtbij zien? We kunnen niet voorbij dit punt. Moeder! Moeder! Madre! Kijk, daar is oma!” 

Ik leid hen de trappen op naar de speciale zone. Friendship Park. Een heel klein strookje muurpark. Een stukje grens van vijftien meter breed. Geen beton, maar een doorzichtige afsluiting. Geliefden die elkaar al lang niet meer hebben gezien, komen er gedag zeggen.

Het is een heel emotionele plek. Hartverscheurend is het om te zien hoe soms stokoude of doodzieke mensen er in hun rolstoel worden heen gereden, om afscheid te nemen van hun familie aan de andere kant. Kippengaas dat tussen de mensen is gespannen. Vingers aanraken doorheen de afsluiting mag. Je kunt een beetje gluren naar mekaar. Grenswachters kijken argwanend toe.

Oma Rosa ziet voor het eerst in haar leven haar kleinkinderen in Amerika in levende lijve: “Ola. Ola. Hallo! Jullie zijn zo mooi, jullie lijken op jullie mama. Dat heeft jullie papa mij nooit gezegd.” Eindelijk oma zien, bijna kunnen aanraken, maar er toch niet echt bij kunnen. De zichtbaar gefrustreerde kleinzoon Juan spreekt: “Het is droevig om mensen zo van mekaar te scheiden. Ik wou dat iedereen kon gaan en staan waar ze willen….”

Zovelen blijven komen, op de vlucht voor armoede, geweld en drugsoorlogen in Mexico, Honduras, Guatemala en El Salvador. Ze steken de grens over en als ze niet worden gepakt, zwerven ze noordwaarts Californië in, Arizona, New Mexico, of Texas. Altijd zijn er citrusplantages of suikerrietvelden. Altijd huizen die schoongemaakt moeten worden. Altijd latinogemeenschappen die hetzelfde lot delen, dezelfde dromen delen, dezelfde bereidheid om te werken, hetzelfde verlangen naar een beter leven koesteren. 

Zo kwam ik ook Maribel tegen, een poetsvrouw op Staten Island in New York. 11 jaar geleden kwam ze in Amerika aan. Papieren heeft ze niet. Ze werkt in het huis van mensen die vol overtuiging voor Donald Trump stemden. Ze begrijpt het niet goed. Haar werkgevers willen mensen zoals haar deporteren, ze roepen om een muur, maar in één moeite door betalen ze haar lekker in het zwart voor poetswerk.

Een mens, je geraakt daar niet aan uit. “Jij bent één van de goeie,” zeggen ze dan sussend tegen Maribel. Haar willen ze niet weg. Hoe absurd kan de wereld zijn, hoe hypocriet? Hoe kan Amerika ooit 11 miljoen Amerikanen zonder papieren het land uitzetten? Ze werken hard, doen de baantjes die niemand anders wil. Ze leven onopvallend, en veel van hen betalen zelfs belastingen, om later te kunnen bewijzen hoelang ze al eerbare burgers van Amerika zijn.  

De politieke ruzies over een streng immigratiebeleid lopen als een rode draad doorheen de geschiedenis van de VS. Ook aan het eind van de negentiende eeuw, en aan het begin van de twintigste eeuw nam Amerika al strenge anti-immigratiewetten aan, toen specifiek gericht tegen Aziaten (de Oriental Exclusion Act), en later ook om joden en katholieken buiten de deur te houden. Met de verkiezing van Trump kwamen alle blanke angsten weer bloot te liggen. Het sluimerde al lang. 

In de voorjaarswinter van 2019 reisde ik naar het zuidelijkste deel van de VS, naar zuid-oost-Texas. President Donald Trump was er ook, in McAllen, waar hij op promotournee was voor zijn muur. McAllen is ook de plek waar een half jaar voordien een humanitaire crisis uitbrak, toen de regering-Trump de nultolerantie afkondigde tegen migrantenfamilies met kinderen.

Veel Amerikanen waren diep geschokt, zelfs Amerikanen die een streng immigratiebeleid voorstaan. Een moment waarop velen dachten: kijk, onmenselijkheid bestaat echt. 

Mensen verlaten nooit zomaar hebben en houden en hun thuis. Ze vluchten voor geweld en voor een miserabel en armoedig luizenleven. Toegegeven, illegaal de grens oversteken is fout en is een misdaad in Amerika. Maar niemand doet dat in een opwelling.

Het scheiden van ouders en hun kinderen aan de grens was volgens wijlen senator John McCain een affront voor het fatsoen van Amerika. Kinderen die als pasmunt worden gebruikt om een muur te krijgen van het Congres hoort niet. Het is een stap te ver.

Dit was meer dan een humanitaire en politieke crisis. Het was ook een ethische crisis. 3.000 of zelfs meer kinderen werden in nodeloze oorden en dagen vol tranen gestort. In kooien werden ze opgesloten. Ze huilden om hun vader en hun moeder. De geluidsopnames gingen de wereld rond. Trauma's voor altijd. De onschuld van kinderen contrasteerde enorm met de wreedheid van volwassenen, in dit geval van de regering-Trump. Het leek wel wreedheid van staatswege. 

Ook al gaat het om mensen zonder papieren of asielzoekers, de scheiding van kinderen van hun ouders is extreem harteloos. Zelfs vijf nog levende First Ladies, inclusief Melania Trump, noemden dit beleid een grens voorbij, een morele grens. Van kinderen blijf je af. Zo'n beleid wakkert nog meer verdeeldheid aan, nog meer haat tegen de "ander". Het is een politiek van angst aanjagen en terroriseren. Het is ronduit wreed. 

Deze omstreden scheidingspolitiek had het Katrina kunnen worden van Donald Trump, de brug te ver. Het verschil met de echte Katrina? Dat was toen, in de nazomer van 2005, een natuurramp en vooral een onvoorstelbaar knullige en ontoereikende reactie van president Bush Junior en zijn Amerikaanse overheid. Dit beleid is zelfgekozen, met voorbedachten rade.

Geen enkele empathie, geen inlevingsvermogen voor de doodsangsten van ouders en kinderen die - als in concentratiekampen - uit elkaar worden gerukt. Zonder nieuws over hun verblijfplaats of over hoe ze het stellen.

Ik zag de kinderen ruim 2.000 kilometer noordelijker terug, in Harlem, New York, toen ze uit hun opvangtehuis kwamen gewandeld, met hun maskertje op, om ze af te schermen van al te opdringerige en nieuwsgierige cameraploegen. Soms werden hun ouders gedeporteerd terwijl zij als kind nog vastzaten in een detentiecentrum of bij een onbekend pleeggezin. 

In Texas, zovele maanden later, sprak de president over een invasie van immigranten. Ik reed langs de grens, langs Pharr, Mission, McAllen en langs de Rio Grande. Ik wilde het allemaal met eigen ogen zien. Voor twee derde is de grens met Mexico daar een rivier.

De Rio Grande (die de Mexicanen de Rio Bravo noemen) meandert grillig tussen El Paso in het westen van Texas tot aan de Golf van Mexico. Een muur bouwen op de oevers van de rivier is lastig: bij hoog water dreigt de muur te veranderen in een dam. De politiecommissaris van Rio Grande City, Noe Castillo, zegt me dat er van een noodtoestand aan de grens geen sprake is. 

Ik moet denken aan de muziek van Bruce Springsteen, terwijl ik bijna met mijn voeten in de Rio Grande sta. De krekels tjirpen opgewonden. De avond is aan het vallen. Er hangt een beklemmende sfeer. Springsteen zingt over de Mexicanen die de Rio Grande willen oversteken. Matamoros Banks.

Matamoros, de Mexicaanse overkant van Brownsville in Texas. Al die mensen die sterven in de woestijn, onderweg, op zoek naar een beter leven. “The lights of Brownsville across the river shine. A shout rings out and into the red silty river I dive…..”

De stadsmanager van het grensstadje Rio Grande City, Roberto Perez, reageert nuchter: “Ja, mensen zonder papieren zwemmen de Rio Grande over. Elke dag proberen ze, maar ze doen het een pak minder dan vroeger. Het wegnemen van de armoede en het geweld zal een effectievere manier zijn om migratie te stoppen dan een muur", verzekert Perez. Hij vindt ook dat het illegaal oversteken van de grens een oud verhaal is en begrijpt de morele paniek niet goed.

Hij bevestigt ook een oude praktijk in de grensstreek: vrouwen die tegen het einde van de zwangerschap naar de VS reizen om daar te bevallen. Dan krijgt hun kind automatisch de Amerikaanse nationaliteit. Ius soli. Het recht van de grond. Nationaliteit op basis van geboortegrond, niet op basis van afstamming. Slim van die Mexicaanse vrouwen. 

In het jaar 2000 probeerden nog 1,6 miljoen mensen de grens illegaal over te steken. Vandaag is dat aantal met driekwart (75%) gedaald. Er zijn er nu minder dan 400.000 die het proberen, het laagste aantal in een halve eeuw. Bovendien komen de meeste illegale immigranten aanvankelijk legaal Amerika binnen, met een toeristenvisum. Ze worden pas illegaal nadat ze niet terugkeren naar hun land van herkomst, omdat hun toeristenvisum na drie maanden is verstreken. 

Drugs aan de grens zijn wel degelijk een ernstig probleem. Er wordt flink wat heen en weer gesmokkeld. Maar de grootste partijen drugs komen niet illegaal de grens over, maar legaal. Ze worden binnengeloodst per vliegtuig, via verborgen ladingen in zeehavens, of in grote trucks die legaal de grens overgaan. Zolang de grote vraag naar drugs als heroïne, cocaïne en marihuana vanuit de VS niet afneemt, zullen ook de narcotics blijven toestromen. Het is een wet van vraag en aanbod, helaas. 

Het klopt overigens niet dat immigranten - al dan niet legaal - meer misdaden plegen dan andere Amerikanen. Elke statistiek spreekt dat tegen. Het is een leugen. Nee, bij de mensen die de grens oversteken, zitten niet vooral dieven, verkrachters en moordenaars, zoals de president beweert. Het zijn vooral dromers. Dromers van een Amerikaanse droom.

Immigranten plegen juist minder misdaden, omdat ze braaf dromen van een beter leven, een leven van hard werk in Amerika, het beloofde land. Een beleid dat zich meer richt op succesvolle aanpassing van de nieuwkomers via taal zou de wind uit de zeilen kunnen nemen van de populistische golf die de VS overspoelt, schrijft Francis Fukuyama in zijn boek Identiteit (2018). 

Goed ingeburgerde migranten dragen bij aan de diversiteit van de samenleving. Als inburgering wordt verwaarloosd, dan is migratie tot mislukken gedoemd, en een mogelijk gevaar voor de staat die de migranten opneemt, besluit Fukuyama.

Amerika is gebouwd op immigranten. Amerika heeft veel immigranten nodig om zijn economische groei te ondersteunen en zijn sociale zekerheid te stutten. Dat zijn de koppige en onweerlegbare feiten. Ik zie het elke dag in mijn buurt in New York, waar zo’n 180 nationaliteiten naast elkaar leven en hun tering en nering doen. Allemaal Amerikanen. In Brooklyn hoor je in de verte de soundtrack van de immigrant galmen, met de krachtige stem van Neil Sedaka. “There was a time when strangers were welcome here. Music would play, they tell me the days were sweet and clear….”