De planeet en de samenleving slaan terug en het doet pijn
Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel en opiniemaker bij De Morgen. Zijn column verschijnt elke zaterdag.
Kunnen we de wereld veilig maken? Rond die vraag verzamelden zich vorig weekend een groot aantal wereldleiders in het Bayerischer Hof in München. Pew Research presenteerde er zijn recente bevindingen. In 26 landen werd onderzocht waardoor mensen zich bedreigd achten.
De top drie wordt gevormd door de opwarming van het klimaat, IS en cyberaanvallen. In de EU-landen die in het onderzoek vertegenwoordigd zijn, ligt 71 procent wakker van klimaatopwarming, 68 procent van IS (waarschijnlijk gaat het om vrees voor gewelddadig islamfundamentalisme in het algemeen) en 61 procent van cyberaanvallen.
Het vrije individu is planeet noch samenleving iets verschuldigd. Dat werd ter harte genomen
Die bedreigingen zijn grensoverschrijdend. Hun aanpak veronderstelt internationale samenwerking. Gedurende lange tijd rekenden we daarvoor op Amerika. Dat ordende de wereld, weliswaar op een manier die zijn belangen diende en niet altijd even gelukkig uitpakte, maar die veiligheid bood aan Europa. Amerika was een imperiale macht die haar invloed desnoods militair of via de CIA liet gelden, maar ook via de creatie van internationale instellingen als het Internationaal Monetair Fonds, de Wereldbank, de NAVO, tal van bilaterale en multilaterale akkoorden en de Verenigde Naties. Zij werden alle door Amerika gedomineerd.
Dat veranderde. Alsof zij en niet de pax Americana multilateralisme garandeerden, stelden die instellingen zich steeds onafhankelijker op. Van bij het presidentschap van George W. Bush begon Amerika er zich uit terug te trekken. Trump versnelde die beweging, stapte uit onder meer het kernwapenakkoord met Iran, het klimaatakkoord, het akkoord over middellangeafstandsraketten met Rusland, de Unesco.
Afhankelijk van VS-kiezer
De wereldorde ontrafelt. Landen met grootmachtpretenties bewapenen zich en de bedreiging is nu alom. Het Pew-onderzoek vraagt hoe bedreigend men de macht en de invloed van respectievelijk de Verenigde Staten, Rusland en China ervaart. In Frankrijk en Duitsland beschouwt zowaar 49 procent de VS nu als een grote bedreiging, terwijl slechts 40 procent van de Fransen en 30 procent van de Duitsers Rusland en China bedreigend achten. In 2013 voelden amper 20 procent van de Duitsers en de Fransen zich bedreigd door de VS. Europa zit gekneld en vreest nog meest van al de (voormalige) beschermer.
We beseften onvoldoende hoezeer we afhankelijk zijn van de Amerikaanse kiezer. Van de Amerikanen die stemmen voor de partij van Trump, de Republikeinen, vindt slechts 27 procent klimaatopwarming een ernstige bedreiging. Ja, waarom zouden zij zich aan een klimaatakkoord binden?
Lang voor Trump president werd, groeide in Amerika de afkeer van internationale instellingen en verdragen. De oorzaken daarvan zijn velerlei: het grof geld dat ongehinderd de politieke besluitvorming beïnvloedt – bijvoorbeeld ter verdediging van fossiele brandstof –, mislukte militaire interventies, uitzichtloze oorlogen, terrorisme, de frustraties van de gewone mensen die door competitie van illegalen hun inkomen zien dalen en uit de steden worden gedreven, de explosie van ongelijkheid… Al die dingen gebeurden in naam van de vrijheid: de vrijheid van kapitaal, de vrijheid van illegalen die een beter leven willen, de vrijheid van de burger die een zwembad wil in zijn tuin, de vrijheid die gewapenderhand naar andere landen diende geëxporteerd.
“Het individu is soeverein”, peroreerde de liberale heilige John Stuart Mill. Daarom mogen geen beperkingen aan de individuele vrijheid worden opgelegd in naam van collectieve belangen. Het vrije individu is planeet noch samenleving iets verschuldigd. Dat werd ter harte genomen. We genoten van de vrijheid die auto’s en vliegtuigen bieden, van de mogelijkheid exotische landen te bezoeken en, althans voor de financieel gezegenden onder ons, de vrijheid ongebreideld, koste wat het kost, winst te maken.
Elk tijdperk heeft een leidend onderscheid dat het tekent. Vrij versus onvrij was tot voor kort bepalend. Nu wordt veilig versus onveilig hét onderscheid
Wie daar kritiek op leverde, werd prompt weggezet als een ouderwetse, afgunstige zuurpruim. Die morele kritiek wordt nu aangevuld met een onweerstaanbaar narratief: de planeet en de samenleving slaan terug. We houden de opwarming deze eeuw waarschijnlijk niet onder de vier graden, de wereldbevolking niet onder de tien miljard. Bevolkingsdruk, ongelijkheid en klimaatverandering vermenigvuldigen het risico op conflict: oorlog om water, lebensraum, om de stromen klimaatvluchtelingen tegen te houden of gewoon om te plunderen.
Elk tijdperk heeft een leidend onderscheid dat het tekent. Vrij versus onvrij was tot voor kort bepalend. Het maakte van de samenleving een markt, verslaafd aan groei. Nu wordt veilig versus onveilig hét richtinggevend onderscheid. Wat is het veiligst? Die vraag gaan we ons steeds meer stellen. De antwoorden die we geven, zullen onze opvatting van vrijheid grondig veranderen.