Met het plotse ontslag van de Kazachse president Noersoeltan Nazarbajev wordt Kazachstan een openluchtlaboratorium voor autocraten met pensioenambities. Volgt Vladimir Poetin weldra zijn voorbeeld?
‘Jullie weten wat jullie te doen staat als jullie vorig jaar voor 8 maart niet kregen waar jullie van droomden?’ De president blikt even vanonder zijn brilmontuur de zaal in, de vrouwen houden hun adem in. ‘Droom de volgende keer luider.’
Het was tijdens Vrouwendag al duidelijk dat er sleet zit op de Kazachse president. Terwijl Noersoeltan Nazarbajev sinds zijn aantreden dertig jaar geleden elke 8 maart goed was voor een schuine mop met robuuste seksistische inslag, kwam de 78-jarige autocraat dit jaar nauwelijks verder dan wat vermoeid gestamel.
Toch kwam Nazarbajevs ontslag gisteren als een totale verrassing. In een korte videoboodschap kondigde hij aan ontslag te nemen als president. Bijna dertig jaar was Nazarbajev het Kazachse staatshoofd. Toen in 1991 de Sovjet-Unie uit elkaar viel, bleef hij – net als de overige communistische leiders in de deelrepublieken – doodleuk zitten. Kazachstan maakte zoals alle Centraal-Aziatische staten de gezwinde overstap van communisme naar regelrecht autoritarisme. Ook vandaag zijn de persoonlijke vrijheden in Kazachstan tot een minimum beperkt. Rechtbanken werken op bestelling van het regime en verkiezingen worden ostentatief vervalst. Bij de laatste presidentsverkiezingen in 2015 haalde Nazarbajev maar liefst 98 procent van de stemmen. Zijn beide ’tegenstanders’ hadden tijdens de campagne het advies gegeven om op Nazarbajev te stemmen.
Ondanks zijn jaarlijks geginnegap tijdens Vrouwendag cultiveerde Nazarbajev ook het imago van een betrouwbare bestuurder. Zo heeft Kazachstan zich dankzij zijn olievoorraden de voorbije decennia behoorlijk ontwikkeld. In 1997 verplaatste Nazarbajev de hoofdstad van Alma-Ata naar Astana. Astana, wat in het Kazachs gewoon ‘hoofdstad’ betekent, is de natte droom van elke steppeautocraat: een planstad vol bladgoud, brede boulevards en protserige wolkenkrabbers. Kasym-Zjomart Tokajev, de interim-president, formuleerde vanmorgen al het voorstel om Astana als hommage voortaan ‘Noersoeltan’ te noemen.
Tussen Rusland en Kazachstan bestond al die jaren een opmerkelijke wisselwerking. Beide landen zijn economische en militaire bondgenoten. Zo zitten beide landen sinds 2010 in een douane-unie, is Kazachstan samen met Rusland lid van de Euraziatische Unie, en zitten ze samen in de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie, een soort Euraziatische versie van de NAVO. Bovendien wierp Kazachstan zich in 2017 op als gastland voor de door Rusland geleide Syrische vredesonderhandelingen.
Wederzijds wantrouwen
Toch koesteren beide elites een diep wederzijds wantrouwen. Toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde en zich daarbij op het recht beriep om de belangen van Russischtaligen wereldwijd te verdedigen, zorgde dat voor consternatie in Kazachstan, waar ongeveer 23 procent van de bevolking Russisch is. Wanneer Nazarbajev vervolgens openlijk overwoog om de Euraziatische Unie te verlaten, stelde Poetin openlijk de duurzaamheid van Kazachstan als een onafhankelijke staat ter discussie. In 2017 besloot Nazarbajev om het Kazachs niet langer in het cyrillische, maar in het Latijnse schrift te schrijven.
Het verhinderde Rusland nooit om inspiratie te halen uit zijn zuiderbuur. Toen het Russische regime in het voorjaar van 2012 geconfronteerd werd met massabetogingen, haalde het Kremlin zijn inspiratie voor de repressie onder andere in Kazachstan. Heel wat wetteksten waarmee de Doema toen de duimschroeven aandraaiden, werden letterlijk gecopy-pastet uit het Kazachse wetboek.
Nazarbajev verdwijnt niet van het politieke toneel, maar hoeft zich niet langer met besturen bezig te houden.
Zoals elke autoritaire leider wordt Nazarbajev geconfronteerd met het probleem van de opvolging. Omdat autoritaire leiders de neiging hebben om rechtbanken onder politieke controle te brengen, ondergraven ze hun eigen pensioen. Een ex-president heeft immers nooit de garantie dat zijn opvolger hem een vredige oude dag gunt. Daarom is het interessant om vast te stellen dat Nazarbajev enkel het presidentschap opgeeft, maar wel nog steeds partijvoorzitter blijft. Doordat hij ook de Kazachse Veiligheidsraad blijft voorzitten, behoudt hij zijn onschendbaarheid en houdt hij controle over het veiligheidsapparaat. Hij behoudt ook zijn titel van ‘Elbasy’, wat zoveel betekent als ‘leider van de natie’. Vrij vertaald: Nazarbajev verdwijnt niet van het politieke toneel, maar hoeft zich niet langer met besturen bezig te houden.
Openluchtlaboratorium
Noersoeltan Nazarbajev is de eerste post-Sovjetdictator die uit eigen wil een stap opzij zet. In welke mate zal Nazarbajev erin slagen om zijn geld, zijn vrijheid en zijn leven te behouden? Vooral in Novo-Ogarjovo, waar de Russische president een stemmige villa onderhoudt, zal het welwedervaren van de Kazachse leider van de natie met argusogen gevolgd worden. Ook Vladimir Poetin is immers al even op zoek naar de uitgang. Ook in Rusland komt de kwestie van de opvolging steeds nadrukkelijker op tafel, vooral nu Poetin zich na 2024 niet opnieuw verkiesbaar kan stellen als president.
De komende jaren wordt Kazachstan een openluchtlaboratorium voor autocraten met pensioenambities. Zijn het partijvoorzitterschap en het voorzitterschap van de Veiligheidsraad voldoende garantie voor een zorgeloze oude dag? Als Nazarbajev erin slaagt om de herfst van zijn leven veilig van vervolging en in aangename verpozing door te brengen, zet dat de Russische president ongetwijfeld aan het denken.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
