Eurolanden moeten stoppen met hun heil van de EU te verwachten

Na het Britse referendum buitelen Europese regeringsleiders over elkaar met oplossingen om de grote Europese onvrede onder de burgers te bestrijden. Helaas, ze poneren oplossingen zonder diagnoses van de problemen. Eerst moeten we bepalen wat de tekortkomingen zijn. Is de EU wel het probleem?

Nadat duidelijk was dat leave gewonnen had in het Verenigd Koninkrijk riepen Europese leiders en commentatoren op tot 'Europees leiderschap' en tot 'Europese daadkracht'. Commissiepresident Jean-Claude Juncker herhaalde zijn mantra's dat de EU moet zorgen voor investeringen, groei en banen. Frans president François Hollande wil snelle Europese acties gericht op fiscale en sociale harmonisatie en op democratisch economisch bestuur in de EU. Hiermee doelt Hollande vermoedelijk op belastingharmonisatie om de in Zuid-Europa gevreesde 'oneerlijke' concurrentie tussen de overheidshuishoudingen weg te nemen, op Europese belastingen, en op opheffing van de door Nederland en Duitsland gekoesterde begrotingsregels. De persverklaringen zaterdag na de bijeenkomst van de 'oude 6', de Europese founding fathers, spraken van een hernieuwd Europa van veiligheid, een energie-unie, flexibiliteit en een stevigere aanpak van vluchtelingenstromen.

De leiders willen dus Europese daadkracht. Het is kennelijk aan de EU om zorgen weg te nemen en problemen op te lossen. Met de gepresenteerde plannen en luchtballonnen probeert men agenda's erdoor te jagen die gevoelig liggen bij lidstaten - van verdeling van vluchtelingen, aanjagen van investeringen, energie-unie, tot Europese belastingen en belastingharmonisatie. Het spook van de Europese daadkracht heeft geen oog voor de weerstanden hiertegen, juist onder burgers. En dat terwijl de diagnoses van de problemen nog niet gesteld zijn.

Burgers zoeken bescherming

Een groot deel van de onvrede lijkt te gaan over de nationale welvaartsstaten. De Britten, en andere bevolkingen, willen controle terug, zien banen bedreigd en vrezen migranten vanuit de EU en vluchtelingen van erbuiten. Het gaat over werkloosheid, over de houdbaarheid van gezondheidszorg, huizenmarkt, lonen, ... Burgers voelen zich bedreigd door veranderingen die door markten en andere ontwikkelingen worden afgedwongen. Burgers voelen onzekerheid en zoeken bescherming.

In het Verenigd Koninkrijk is de reactie op de bedreigingen anders dan in andere delen van de EU. Boris Johnson kreeg luide bijval met zijn taking back control. Ook in andere delen van de EU lopen de spanningen rond welvaartsstaathervormingen hoog op, maar is er juist een roep om Europees leiderschap in plaats van een zoektocht naar de eigen rol. In Frankrijk stuiten aanpassingen op vakbonden en het Front National. Hollande pleit niet voor niets voor Europese fiscale harmonisatie. Hij ziet de hoge Franse belastingen in de knel komen, juist terwijl hij moet hervormen en bezuinigen.

'Oneerlijke' concurrentie klinkt overtuigend maar concurrentie onderdrukken kan nooit het antwoord zijn. Intussen daalt de Franse concurrentiekracht. In Italië heerst vooral teleurstelling in de EU. Net als in Frankrijk is de hoop in Italië gevestigd op een sterke (Europese) staat. In zuidelijke landen bestaat de neiging om de EU te zien als bescherming zodat er niet hervormd hoeft te worden. Dit is precies het omgekeerde van het Britse taking back control.

Andere landen hervormen wel hun welvaartsstaten. Daar stijgt de frustratie over de euro, groeit de afkeer van Mario Draghi, voorzitter van de Europese Centrale Bank, met zijn krachtig interventionisme, en vreest men het pappen en nathouden dat Juncker met zijn daadkracht biedt. De achterblijvers vergroten de economische en politieke spanningen binnen de eurozone. Grote vragen zijn dus: hoe moet het verder met de Europese nationale welvaartsstaten, en wie is verantwoordelijk voor sociale zekerheid? Genoemde oplossingen over defensie-unie of energie-unie klinken daadkrachtig, maar hebben weinig met de kern te maken.

Hoe welvaartsstaten hervormen? Juncker gaf aan dat de EU hier geen rol kan spelen als het Frankrijk betreft: Europese begrotingsregels gelden dan niet 'omdat Frankrijk Frankrijk is'. Oftewel: de EU kan grote achterblijvers niet hervormen. De vraag hoe de EU de achterblijvers kan hervormen of helpen, klopt niet. Het typeert het geloof dat het heil van boven komt. Het is vijf voor twaalf: achterblijvers moeten inzien dat zij het probleem zijn. De EU is niet het probleem, en dus ook niet de oplossing: lidstaten moet hun welvaartsstaten hervormen. Dan hoeft de EU ook geen superstaat te worden.

De EU is geen elixir om de welvaartsstaat af te schermen van de realiteit. Met de brexit maken de Britten een grote fout. Maar het is beter zelf controle te willen dan te hopen dat de EU het verlengstuk is van vastgelopen welvaartsstaten. Dát ondermijnt het vertrouwen in Europese integratie.