Het spook van het nationalisme

Verleden week verbleef ik aan de Universiteit van München. Tijdens wat vrije tijd bezocht ik de Asamkerk. Een schitterende laatbarokke kerk die door de gebroeders Asam in de 18de eeuw werd gebouwd. Terug in het hotel vertelde ik aan de dame van de receptie wat een mooie kerk toch die Asamkirche is. Ze had er nooit van gehoord en dat terwijl heel wat Chinezen het de moeite waard vonden om de kerk te bezoeken. Die hadden er dus wel van gehoord ... In Sjanghai of Peking.

Er dwaalt opnieuw een spook door Europa: het spook van het nationalisme. Dat laatste wordt gevoed door het idee dat er nationale identiteiten bestaan die moeten gekoesterd en beschermd worden. En die moeten vooral beschermd worden tegen de aanvallen van de globalisering. Dat is het betoog van de nationalistische politici die vandaag overal in Europa de kop opsteken.

Maar wat betekent nationale identiteit? Wat betekent het voor de Duitse dame aan de receptie van het hotel in München die nooit gehoord had van de Asamkirche, nochtans slechts op twintig minuten wandelafstand, terwijl Chinezen tienduizend kilometer afleggen om deze parel van de Europese cultuur te komen bewonderen?

De stem van het volk

Het concept identiteit heeft vele overlappende dimensies. Ik werd opgevoed in een katholiek gezin. Ik heb Vlaamse vrienden die uit een atheïstisch gezin komen. Heb ik als Vlaming dezelfde identiteit als die Vlaamse atheïstische vrienden? Nee toch. Onze visies over hoe de wereld in elkaar zit, verschillen fundamenteel. En zo kan ik verdergaan. Er zijn liberale en socialistische Vlamingen met erg verschillende wereldbeelden. Er zijn Vlamingen die multimiljonair zijn en die meer affiniteiten hebben met Nederlandse en Franse multimiljonairs dan met de Vlaamse daklozen (die veel talrijker zijn dan de multimiljonairs). Die Vlaamse daklozen staan veel dichter bij de daklozen in Londen die ik telkens ik in die stad ben ontmoet.

De verschillen in identiteiten van mensen binnen hetzelfde land zijn vele malen groter dan de verschillen tussen de 'Franse identiteit' en de 'Duitse identiteit'. De Franse en Duitse industriearbeiders hebben een veel intensere gemeenschappelijke identiteit dan diezelfde Franse arbeiders met Franse boeren. De belangen van die laatsten staan ook lijnrecht tegenover elkaar.

Maar daar willen de nieuwe nationalisten niets van weten. Het bestaan van een nationale identiteit die beschermd moet worden is de kern van hun ideologie geworden. Dat laat hen ook toe te claimen dat er zoiets bestaat als 'de stem van het volk', die zij, en zij alleen, horen. Al wat ik hoor, is een kakofonie van stemmen. Die kakofonie is er omdat er geen homogene nationale identiteit bestaat. Wat wel bestaat, zijn tegengestelde maatschappelijke visies en belangen binnen hetzelfde land. De uitdaging van de politiek in een democratie is een compromis te vinden tussen deze conflicterende visies en belangen.

Rol van globalisering

Wat is de rol van globalisering in dit verhaal? Niet dat ze nationale identiteiten ondermijnt die nauwelijks bestaan. De globalisering heeft twee effecten. Ze creëert winnaars en verliezers in elk land. Maar ze zorgt er ook voor dat er netto welvaartscreatie is, hetgeen betekent dat wat de winnaars winnen groter is dan wat de verliezers verliezen. Mocht er een sterke nationale identiteit bestaan, dan zou het niet zo moeilijk zijn om herverdelingsmechanismen op te zetten die ervoor zorgen dat de verliezers gecompenseerd worden door de winnaars. Maar dat gebeurt dus niet, met het gevolg dat miljoenen mensen in Europa ten gevolge van de globalisering in de kou zijn blijven staan.

Waar de meeste mensen nood aan hebben is niet meer nationale identiteit, wel respect voor wat ze doen en voor wat ze zijn. Velen, vooral de verliezers van de globalisering, krijgen dit respect niet. Uit wanhoop gooien ze zich in de armen van politici die beweren nationale grootheid te willen herstellen.