Selectieve aandacht
Johan Braeckman is hoogleraar wijsbegeerte aan de Universiteit Gent.
Het is een van de bekendste experimenten uit de recente geschiedenis van de psychologie. Onderzoekers Christopher Chabris en Daniel Simons filmden zes mensen die wat chaotisch door elkaar lopen. Drie van hen dragen een wit T-shirt en gooien een basketbal naar elkaar. De drie andere dragen een zwart T-shirt en gooien ook een bal naar elkaar. Het filmpje duurt ongeveer een halve minuut. De kijkers moeten tellen hoe vaak de bal wordt uitgewisseld tussen de mensen met een wit T-shirt.
Het is op zich reeds interessant dat de tellingen uiteenlopen van ongeveer tien tot achttien, terwijl het juiste antwoord vijftien is. Maar ronduit verbijsterend is dat meer dan de helft van de kijkers niet ziet dat na ongeveer 10 seconden een persoon verkleed als gorilla in beeld komt. Hij blijft bijna een derde van de tijd zichtbaar. Op een bepaald moment staat hij zelfs frontaal in beeld en klopt zich op de borst.
Dit soort blindheid heet in het Engels perceptual blindness of inattentional blindness. De realiteit en werking ervan is talloze keren aangetoond. Wat we waarnemen, is datgene waarop we onze aandacht richten. Wie telt, ziet de gorilla niet. Wie niet focust, ziet misschien wel de gorilla, maar weet niet hoe vaak de bal heen en weer is gegooid. Ons bewustzijn werkt als een zaklamp in de duisternis. Alleen datgene waarop het licht schijnt, is zichtbaar. Valt het licht op iets anders, dan nemen we het voorgaande niet meer waar. Dit maakt ook duidelijk dat zogenaamd multitasken niet bestaat. Wie denkt twee of meer taken die enige concentratie vergen tegelijkertijd te kunnen uitvoeren, maakt zichzelf wat wijs.
De manier waarop de media functioneren, is complementair aan de selectiviteit van onze waarneming. Als een gigantisch zoeklicht gaat de persaandacht van de ene gebeurtenis naar de andere. Soms is iets zodanig belangrijk dat het alle aandacht naar zich toe zuigt. De dag van de bomaanslagen in Brussel, en de dagen erna, bestond er nauwelijks ander nieuws in België. Gegeven de manier waarop ons bewustzijn werkt, is het niet verwonderlijk dat de aandacht van de pers en van het grote publiek op zowat willekeurige wijze van de hak op de tak springt. De belangrijkste factor die bepaalt waarnaar het zoeklicht draait, is de emotionele beladenheid van een gebeurtenis.
Toen prinses Diana verongelukte, was dat wereldnieuws dat de media wekenlang beheerste. Haar verdiensten waren nochtans niet zo heel bijzonder. Toen Norman Borlaug in 2009 overleed, haalde dat vrijwel geen enkele voorpagina. Nochtans redde Borlaug naar schatting een miljard mensen van de hongerdood.
Aangereden fietser
We kunnen betreuren dat ons bewustzijn niet rationeler werkt, of dat we het niet kunnen verdelen over meerdere onderwerpen tegelijk, maar fundamenteel kunnen we er niet veel aan veranderen. Niettemin kunnen we lessen trekken uit de inzichten die de psychologie en de neurowetenschappen ons bezorgen. We hoeven niet de speelbal te blijven van een in wezen irrationeel aandachtsapparaat. Het beroemde experiment met de onzichtbare gorilla is bijvoorbeeld zeer nuttig met betrekking tot verkeersveiligheid.
Zo is het verbod op bellen en sms'en achter het stuur een bijzonder goed idee. Wie een gesprek voert tijdens het rijden is daarop gefocust, wat ten koste gaat van de aandacht voor het verkeer. Tijdens het bellen worden voetgangers en fietsers onzichtbare gorilla's. Menigeen die een ongeluk veroorzaakte, getuigt de aangereden fietser niet te hebben gezien. "Plots, als uit het niets, was hij daar en knalde ik er tegenaan." Die getuigenissen kloppen, en de verklaring ervoor is het fenomeen van inattentional blindness.
Het is iets om grondig over na te denken in media en politiek. Het is immers niet omdat bomaanslagen onze aandacht verdienen dat de Syrische vluchtelingen daarom onzichtbaar mogen worden. We moeten overigens verder gaan. Gegeven de selectiviteit van onze aandacht, dienen we ons af te vragen waar die voornamelijk op gericht moet zijn. Op het tellen van het aantal passen of op de aanwezigheid van de gorilla?
Zo kwamen vorig jaar in de Europese Unie 26.000 mensen om het leven door verkeersongelukken. Door terreuraanslagen ongeveer 150. Ik wil het laatste aantal uiteraard niet minimaliseren, maar het is duidelijk dat zowel de politieke, publieke als media-aandacht onevenredig is verdeeld.