'Deze wedstrijd heb ik verloren, ja'

Vijf dagen nog, en dan is het ermee gedaan. Gedaan met haar programma, maar ook, meer in het algemeen, gedaan met een tijdperk. Voorbij is dan de tijd waarin Radio 1 elke dag plaats ruimde voor lange, empatische en niet altijd even evidente interviews over niet altijd even evidente onderwerpen. Het oude tijdperk moet plaats maken voor een tijdperk dat, hopelijk, wat spannender en gevarieerder is.

Ruth Joos had ons tijdens dit gesprek kunnen vertellen dat het haar allemaal niet zoveel deed. Ze had ons kunnen vertellen dat het, na meer dan zes jaar en minstens duizend gepresenteerde middagen, tijd was geworden voor iets nieuws. Voor "een nieuwe uitdaging", zoals dat dan heet. Zulke dingen heeft Ruth Joos ons gelukkig niet gezegd. Uit haar mond had het ook niet echt geloofwaardig geklonken.

Een jaar of twee geleden werd Joos door deze krant zeer uitgebreid geïnterviewd. Tijdens dat gesprek drukte ze de hoop uit "te mogen blijven doen wat ik nu doe. Zou het niet geweldig zijn om, zoals in de goede oude tijd, een programma tien jaar lang te laten zijn wat het is? Ik bedoel: waarom zou Joos ook moeten veranderen? Moeten we echt om de zoveel jaar weer restylen?"

Antwoorden op deze pertinente vragen kreeg Ruth Joos met enige vertraging, op 17 oktober jongstleden om precies te zijn. De antwoorden hadden het voordeel van de duidelijkheid. Nee, ze mocht niet blijven doen wat ze deed, en nee, haar programma heeft geen tien jaar lang mogen blijven bestaan. Restylen was niet nodig, het programma zou nog dit jaar koudweg worden afgevoerd.

Vandaag, twee mediastille maanden later, steekt ze het ongenoegen niet weg. "Ik vind het nog altijd een foute beslissing", zegt ze. "Dat lijkt me nogal logisch. Ik heb dit programma altijd met bijzonder veel overtuiging gemaakt. Ik vond en vind namelijk dat een programma als Joos zijn plaats heeft op Radio 1. Maar blijkbaar zijn de mensen boven mij het daarover niet met me eens. Dus moet de conclusie maar luiden dat onze wegen hier maar beter uit elkaar gaan, zeker? Een van mijn collega's vergeleek het met een lief dat zegt: 'Ik moet je niet meer.' Natuurlijk kun je dan zeggen: 'Toe liefje, kijk nog eens naar mij, ik ben toch schoon?' Maar heeft dat nog veel zin? Op zo'n moment kun je beter op zoek gaan naar een ander lief."

Heeft je ex-lief ook gezegd waarom het op jou was uitgekeken?

"Het gaat, denk ik, niet zozeer over mij. Het gaat over het soort programma dat mijn team en ik maakten. Joos is, net als de voorganger Mezzo, een programma met gesprekken die wel even mogen duren, en waarin we proberen onder de oppervlakte te kijken. Voor dat soort programma's zal er in de toekomst op Radio 1 enkel tijdens het weekend nog plaats zijn.

"Voor een deel begrijp ik wel waarom ze het voortaan anders willen. Radio 1 begint om 6 uur met De ochtend, drie uur later komt Hautekiet, en om 11 uur kom ik dan nog eens, met een rist langere interviews. Dat is één lange woordenbrij, van 's ochtends vroeg tot 's middags. Bovendien wilde het - zelden, maar toch - wel eens gebeuren dat we eenzelfde onderwerp in de drie programma's aan bod lieten komen. Dat is natuurlijk nooit goed, ook al was dat probleem voor een deel wel de consequentie van een keuze die het management heeft gemaakt. Want het is dat management dat ons drie jaar geleden gevraagd heeft om een breder, niet uitsluitend cultureel programma te worden. Wij hebben toen braaf geluisterd, en ons programma in die zin omgevormd. Met als gevolg dat ons programma inhoudelijk iets meer op de andere ging gelijken. De onderwerpen uit de actualiteit zijn, zeker als je in Vlaanderen blijft hangen, nu eenmaal niet oneindig."

Uit die analyse waren ook andere conclusies te trekken. Men had ook Hautekiet kunnen afvoeren. Of jouw programma naar een later tijdstip verplaatsen.

"Dat hadden ze kunnen doen, maar het is niet gebeurd. Duidelijker kan een signaal niet zijn, denk ik. Men wil bij Radio 1 niet elke dag een programma als Joos."

Zou het kunnen dat men gewoon naar de cijfertjes heeft gekeken? Naar Joos luisteren gemiddeld iets meer dan 160.000 mensen. Dat zijn er bijna 70.000 minder dan ten tijde van Mezzo.

"Juist, maar die dalende tendens zie je bij alle programma's op Radio 1. De hele zender heeft een kwart van zijn luisteraars verloren. Ik ben allesbehalve een cijferfetisjist, maar dat er in zo'n geval iets moet gebeuren lijkt me de logica zelf. Alleen ben ik het dus niet eens met de remedie."

In het nieuwe zendschema zal zowat alles anders zijn. Alleen De ochtend wordt gespaard. Terwijl daar misschien wel het grootste probleem ligt.

"Mag ik het hier even keihard opnemen voor mijn collega's van De ochtend? In de hysterie over het afschaffen van Joos werd mijn programma niet iets te vaak voorgesteld als een schitterende parel in een zee van bagger. Dat is natuurlijk onzin. Mijn collega's hebben dat absoluut niet verdiend."

Waarvoor zijn al die luisteraars dan wel gaan lopen?

"Ik denk dat we bij Radio 1 soms niet spannend genoeg klinken. Radio moet vandaag, meer dan ooit, een dwingend medium zijn. Een presentator moet je vanaf het eerste woord op een zo dwingende manier aanspreken dat je niet anders kunt dan blijven luisteren.

"Lieven Vandenhaute is iemand die dat enorm goed kan. Als ik naar hem luister, word ik terstond jaloers. Gezond jaloers, maar wel: jaloers. Hij verplicht mij, door zijn intonatie, zijn timbre en zijn woordkeuze, met volle aandacht te luisteren. Hij geeft mij als luisteraar het gevoel dat ik naast hem zit. Een heel intieme ervaring. Dat is wat radio volgens mij moet doen."

Vraag is dan of Radio 1 daar nog wel genoeg personeel voor heeft. Na Lisbeth Imbo en Gilles De Coster vertrekt er met Ruth Joos nog maar eens een bepalende stem.

"Geef het talent dat er vandaag is wat tijd en ze zullen er snel genoeg staan. Toen ik zes jaar geleden Friedl' Lesage moest opvolgen, was ik bang, onzelfzeker en voorzichtig. Vandaag kan ik op de radio zonder veel complexen mezelf zijn. Maar daar is wel tijd over gegaan.

"Bovendien is Radio 1 misschien wel de moeilijkste zender om een persoonlijkheid te zijn. Neem een programma als De ochtend. Als presentator van dat programma moet je wel héél veel kunnen. Probeer het maar eens, een interview afnemen met pakweg Koen Geens dat én slim, én persoonlijk, én begrijpelijk, én swingend is.

"Om presentator te worden van Studio Brussel moet je heel andere dingen kunnen. Dingen die ik niet kan. Je hebt daar presentatoren die half Vlaanderen kunnen doen kicken op een glas water. Dat is heel straf, maar op Radio 1 kom je niet weg met zo'n kunstje."

Kwatongen zeggen dat jouw programma is afgevoerd omdat je weigerde De ochtend te presenteren.

"Ik kan en wil niet geloven dat het een straf was. Maar het klopt wel dat ik ooit gevraagd ben voor De ochtend, en dat ik dat aanbod van de hand heb gewezen."

Omdat je er te vroeg voor moet opstaan?

"Dat speelde mee, maar het heeft zeker niet de doorslag gegeven. Ik heb echt wel lang over het aanbod nagedacht. Geprobeerd het te voelen. Maar dat lukte niet. Uiteindelijk heb ik nee gezegd omdat ik geloof dat mijn talent niet in de eerste plaats daar ligt."

Het pure nieuws interesseert je niet?

"Toch wel, maar ik geloof niet dat mijn grootste talent daar ligt. Ik ben meer iemand van de beschouwing en de analyse."

Moeten de grootste talenten niet altijd op de belangrijkste plekken staan?

"Is het meest beluisterde moment per definitie ook het belangrijkste moment? Niet in mijn universum. Ik ben meer een lettermens dan een cijfermens. Wat niet wil zeggen dat ik geen ambitie heb. Ik brand van ambitie. Maar die ambitie is niet: de meeste luisteraars hebben. Ik wil wel het allerbeste interview maken."

Vind je het niet jammer dat een radiotalent als Chantal Pattyn vandaag hoogwaardige radio maakt voor de spreekwoordelijke anderhalve man en een paardenkop?

"Ik heb het gevoel dat Chantal daar perfect op haar plaats zit. Ik heb de laatste weken trouwens veel met haar gepraat."

Om een overstap naar Klara te bespreken?

"Nee, helemaal niet. Onze gesprekken gingen vooral over mijn zelfvertrouwen. Daar had ik de laatste tijd wat te weinig van."

Hoe dat zo? De voorbije maanden zijn de sociale media bijna ontploft van complimenten aan jouw adres.

"Ik ben echt wel nuchter genoeg om daar de relativiteit van in te zien. De werkelijkheid was dat mijn bazen me hadden gezegd dat er geen plaats meer voor mij was. Aan het eind van de dag, als de storm is gaan liggen en je op jezelf bent teruggeworpen, is het toch vooral dat wat doorweegt.

"Ik weet het: Syrië of de confrontatie met een ongeneeslijke ziekte, dat is allemaal oneindig veel erger. Maar het was, voor een controlefreak als mij, allesbehalve prettig, om wekenlang in het oog van die storm te staan. Als journalist was het misschien niet slecht om dat zelf ook eens te ervaren. Plots heeft iedereen een mening over je. Plots begint iedereen maar wat te roepen, maakt niet uit of het waar is of niet.

"En dan ging het alleen nog maar over mijn werk, een belangrijk deel van mijn identiteit, maar toch. Ik moet er niet aan denken dat het over iets veel wezenlijkers zou gaan, zoals het verlies van een kind. Plots wil iedereen je verhaal, je verdriet, je tranen zien. Soms denk ik wel eens dat we allemaal gestoord zijn."

Er was, behalve veel heiligverklaring, ook wat zeldzaam gif. Zo was er een tweet waarin stond dat de verdwijning van Joos 'goed nieuws' was. Die tweet was van de hand van Siegfried Bracke.

"Ik volg hem - sorry, Siegfried - niet op Twitter, maar ze zijn het mij natuurlijk wel komen vertellen. Het eerste wat ik dacht was: oké, het is goed om je vijanden te kennen. Tot ik er wat dieper over begon na te denken. Misschien had hij het wel helemaal niet over mij? Misschien vond hij het 'goed nieuws' dat het programma van Lieven Vandehaute naar het middaguur zou verhuizen? Je moet weten: Siegfried Bracke is een grote fan van Lieven. Bovendien bleek uit een opiniestuk van zijn hand dat hij al heel lang vond dat er bij Radio 1 iets moest veranderen. Dus misschien moeten we die tweet op die manier interpreteren?"

Zou het niet kunnen dat hij blij was omdat jij, 'linkse cultuurtrut', op je bek was gegaan?

"(lacht) Buiten mijn wil om is dat imago van linkse cultuurtrut de laatste weken natuurlijk alleen nog maar versterkt. Dat staat voortaan op mijn voorhoofd getatoeëerd. Ik krijg het er van mijn leven niet meer af."

Radio 1 heeft je nog wel een plek aangeboden als sportanker tijdens het WK voetbal in Brazilië. Enig idee waarom je vandaag wél specialistisch en oeverloos mag zijn als het over voetbal gaat?

"Ik vrees dat daar een simpele, logische verklaring voor bestaat: er zijn in Vlaanderen nu eenmaal veel meer mensen geïnteresseerd in voetbal dan in de nieuwe roman van P.F. Thomése."

De vergelijking klopt niet helemaal. Er worden in dit land meer romans van Verhulst of Lanoye verkocht dan abonnementen van Anderlecht.

"Oké, maar tel eens op hoeveel mensen er in dit land wekelijks naar het voetbal gaan, van de hoogste afdeling tot de laagste. Dat zijn er enorm veel hoor. Ze zijn in elk geval met veel meer dan de minnaars van de literatuur. Of dat ook tot de conclusie moet leiden dat voetbal wél specialistische aandacht mag krijgen, en literatuur niet, is natuurlijk een andere vraag. Ik vind van niet. Voetbal is prachtig, maar het is wel een vrijblijvend spelletje. Of, zoals in mijn geval, een hobby. Dat kan ik niet zeggen van literatuur, van kunst en cultuur in het algemeen. Die zijn niet vrijblijvend. Als het goed is vertellen die iets essentieels over het leven. Het leven van ons allemaal."

Mooie woorden, maar zolang luistercijfers de belangrijkste norm zijn, speel je als culturo een wedstrijd die je onmogelijk kunt winnen.

"Ik heb deze wedstrijd verloren, ja. Zoveel is wel duidelijk."

Ga je ondanks je nederlaag straks nog luisteren naar Radio 1?

"Ja, zeker en vast. Het blijft mijn zender. En bovendien: ik kan nogal goed tegen mijn verlies. Dat leer je vanzelf, als je opgroeit met een broer die Filip Joos heet."