EU met of zonder, de fut is eruit

"Het is Code Oranje", zegt de hooggeplaatste EU-ambtenaar. Voor eens doelt hij niet op de aanhoudende terreurdreiging in Brussel maar op de staat van de Europese Unie. Code Oranje, de op een na hoogste fase van gevaar, bij Rood is het einde van de Unie aanstaande.

In de hippe koffiebar nabij het Schumanplein blikt de ambtenaar berustend voor zich uit bij een dubbele espresso. Nooit eerder in zijn lange (en steile) Europese carrière heeft hij deze bloedeloze sfeer geproefd. "De collega's met wie ik erover praat evenmin." Een van die collega's, een voormalig topdiplomaat, nu EU-ambtenaar, beaamt de mistroostige analyse. "De bereidheid bij de lidstaten om tot een compromis te komen, is minimaal. Het is ieder voor zich, niemand voor de EU. De ambitie spoelt weg. Het referendum over een mogelijke brexit verlamt en verdeelt bovendien nog verder. Excuses voor het taalgebruik, maar Europa zit in de stront als nooit eerder."

Illustratief in deze was het verjaardagsfeestje in Luxemburg eind mei van de christen-democratische Europese Volkspartij, de grootste en naar eigen zeggen machtigste fractie in het Europees Parlement. "Voor hoop en humor hoef je niet te komen", waarschuwde een trouwe partijganger vooraf bij vragen over het speciale jubelcongres. Hij had gelijk, het was de uitvaartvereniging die zichzelf ten grave droeg.

Angela Merkel was er, EU-president Donald Tusk, voorzitter Jean-Claude Juncker van de Europese Commissie, fractieleider Manfred Weber en voormalig EU-president Herman Van Rompuy. Grijs is het nieuwe euroblauw. Hun 'feestredes' waren - met uitzondering van Van Rompuy - defensief, op het depressieve af.

Weber sprak over "aanhoudende aanvallen die Europa op de knieën kunnen dwingen". "Wij zitten in de verdediging. Maar zij die aan de winnende hand zijn, bieden geen oplossing." Merkel, aangekondigd als de "Titanium Lady", herhaalde haar oude boodschap over de EU als uniek succesverhaal van vrede en welvaart. Haar slotwoorden bleven langer hangen: "Het is zo makkelijk iets kapot te maken waaraan zo lang en hard is gewerkt."

Tusk op zijn beurt ging met de zweep over alle dromers van méér Europa. Daar is alle ellende juist mee begonnen, volgens de Pool. "Geobsedeerd door het idee van constante en directe (Europese) integratie, hadden we niet door dat de gewone mensen, de burgers van Europa, ons euro-enthousiasme niet deelden." Ontgoocheld door al die grootse toekomstvisies zijn ze overgelopen naar het kamp van de eurosceptici. "Nu het spook van ineenstorting de EU opjaagt, lijkt méér Europa mij niet het goede antwoord. We moeten de urgentie van dit historische moment tot ons laten doordringen."

Op zoek naar de oorzaken van de EU-depressie delen vrijwel alle gesprekspartners - EU-ambtenaren, politiek adviseurs (sherpa's) van premiers, ambassadeurs, ministers, diplomaten - één duidelijke conclusie: de fut is eruit. Het geloof in de EU als inspirerend project is verdwenen. "Zaken die goed gaan, moet je met een lampje zoeken", zegt een sherpa. "De EU is een bron van stilstand aan het worden", vindt een EU-ambtenaar. "Er is geen anker meer, we drijven weg met het populistisch getij", constateert een diplomaat.

De slagkracht van de EU is de optelsom van de macht van de lidstaten, zeggen de gesprekspartners. En daar zit 'm de pijn. Een EU-ambtenaar wijst naar de kaart van Europa aan de muur van zijn kantoor: Duitsland, decennialang boei, baken en betaalmeester van de EU, kampt in toenemende mate met de anti-Europese AfD en verdeeldheid in de regeringscoalitie; Frankrijk bevindt zich in een pre-revolutionaire fase, door alle stakingen wordt de geheiligde 35-urige werkweek niet eens meer gehaald en het anti-Europese Front National zegeviert in de peilingen; in Italië raakt Renzi - achtervolgd door de Vijf Sterren-populisten - buiten adem; Spanje verkeert sinds december vorig jaar in een politieke impasse die ook met de verkiezingen van nu zondag niet direct zal verdwijnen; en Groot-Brittannië heeft zijn hoofd in de brexitgalg gestoken.

Bij de kleinere lidstaten stemt het beeld niet veel vrolijker: Nederland, Oostenrijk, Finland, Denemarken, Zweden, Griekenland. Tsjechië, Slowakije, allemaal worstelen ze met anti-Europese partijen. "Alleen Polen en Hongarije zijn bakens van politieke stabiliteit", grijnst de ambtenaar. Maar daar zitten regeringen die zich fel afzetten tegen de EU.

"Dat weegt door in Brussel", zegt de ambtenaar. "Als premiers zwak staan, als ministers alle energie nodig hebben voor nationale zaken, verzwakt dat de EU."

Knikkende knieën

"De EU is een constante balanceerkunst met 28 leiders op een smal touw op grote hoogte. Als er te veel tegelijk knikkende knieën krijgen, loopt het fout", analyseert een sherpa. "Als de leiders van de grote landen iets willen, gebeurt het. Maar ze willen niet meer. De Frans-Duitse as is weg. President Hollande is weg."

"We rollen van crisis naar crisis", klinkt het. Eerst was er de kredietcrisis, toen de eurocrisis, daarna de Griekse crisis; de economische dip, de dubbele dip; en dan nu de vluchtelingencrisis. "De twintigers van nu weten niet beter dan dat er crisis is", merkt een ervaren diplomaat op.

Een van zijn collega's: "Tijdens de eurocrisis was er tenminste nog één land, Duitsland, dat de boel kon redden. De perifere landen in het zuiden waren het probleem, het noorden was de oplossing. De migratie komt van buiten en raakt ons allemaal. Dat is veel, veel moeilijker op te lossen. Het gaat niet om geld, maar om veiligheid en identiteit."

In die context wijst een voormalig EU-ambassadeur op de uitbreiding van de EU in 2004 met acht Oost-Europese landen. "De politieke cultuur in die landen was en blijft anders. Veel nationalistischer, fel gekant tegen de buitenstaander. Voor hen is Brussel het nieuwe Moskou." Het zijn deze landen die zich verzetten tegen een Europese migratiepolitiek en besluiten daarover simpelweg niet uitvoeren.

Migratie, terreur, radicale moslims, een agressief Rusland, een implosie van de Schengenzone voor vrij reizen; allemaal zaken die de burger beroeren. Zaken ook waartegen individuele landen geen vuist kunnen maken, die Europese samenwerking vereisen. Die geest van 'eenheid' is volgens Commissievoorzitter Juncker "totaal verdwenen". Te veel leiders zitten alleen maar voor het geld in de EU, hekelde Juncker begin mei op bezoek in Rome. "Vandaag de dag hebben we te veel parttime-Europeanen."

De boel is vastgelopen, zegt een EU-ambtenaar. Plannen voor meer samenwerking bij de energie-inkoop; nieuwe normen tegen luchtvervuiling; de interne markt voor digitale diensten; het wordt allemaal opgehouden en afgezwakt. Tekenend, zegt de ambtenaar, is het protest (gele kaart) van de Oost-Europese landen tegen het Commissievoorstel dat hun eigen burgers een beter loon garandeert in het buitenland: ook daar mag Brussel zich niet meer mee bemoeien.

In het niet zo verre verleden leidde de eurocrisis tot de roep om méér Europa: ambitieuze plannen voor een echte monetaire unie waren het resultaat. Die roep is verstomd, de blauwdrukken vergelen.

"De problemen waarmee we kampen zijn niet specifiek Europees", zegt een diplomaat. Ook in Amerika domineren migratie, terreur en afkeer van politieke elites het debat. "Maar de VS kunnen niet uit elkaar vallen, de EU kan dat wel", aldus de diplomaat.

Brandgangen

Juist daarom zet het Britse referendum alles op scherp. Wat in Brussel decennialang voor onmogelijk werd gehouden, is nu aan de orde: uit de Unie stappen. En dan? "Achter elke deur in Brussel wordt de what if-discussie gevoerd", zegt eurogroepvoorzitter Jeroen Dijsselbloem. Ook door hem, met onder anderen ECB-voorzitter Mario Draghi, met Juncker, Tusk en voorzitter Martin Schulz van het Europees Parlement.

"Er ligt geen plan-B klaar voor na een brexit", bezweert Dijsselbloem. "Maar er zijn heel veel mensen met heel grote plannen." In het parlement alsook in sommige lidstaten (Frankrijk, Italië) leeft de wens om - eenmaal verlost van de Britse ballast - met de resterende 27 lidstaten de grote sprong voorwaarts te maken: de EU als defensie-unie, veiligheidsunie, de eurozone met een eigen minister van Financiën. In elk geval moeten de Britten boeten: een hoge prijs betalen voor de scheiding om te voorkomen dat andere landen hetzelfde idee krijgen. "Brandgangen graven", heet dat in de Brusselse wandelgangen.

Dijsselbloem gruwt ervan. Het slechtste antwoord op een brexit is méér Europa, zegt de Nederlander. Hij vindt Tusk aan zijn zijde. Lyrische pan-Europese visies over een EU zonder natiestaten zijn hét recept voor chaos. Tusk vreest niet alleen voor het einde van de EU maar van de hele westerse politieke beschaving.

Europese politici meden Groot-Brittannië angstvallig de afgelopen weken. Ook thuis wikken en wegen ze hun woorden uit vrees iets te zeggen dat de Britse kiezer naar het Leave-kamp jaagt. Begrijpelijk voor de Britten, maar in de rest van Europa vraagt de burger zich af: als die EU zo belangrijk is, waarom verdedigt niemand haar?

Vlak voor het eerste EU-exit-referendum ooit schudt een EU-ambtenaar zijn hoofd over zo veel 'zelfhaat' bij zijn collega's. Graag wijst hij erop dat de EU de afgelopen paar jaar liefst drie existentiële crises heeft overwonnen: de eurocrisis, die munt en markt dreigde te verzwelgen; de migratiecrisis, die Schengen deed kraken; en de Russische invasie van het Krim-schiereiland, dat de geopolitieke eenheid van Europa testte. "De professionele europessimisten sloegen de plank mis", concludeert Van Rompuy. "Europa is sterk."

Een hooggeplaatste Commissie-ambtenaar bezweert dat een brexit niet het einde van de EU inluidt. "Niemand met ook maar één hersencel over is gek genoeg om de Britten te volgen. Het Front National trekt Frankrijk niet uit de euro, net zomin als Wilders dat met Nederland doet. Er zijn gelukkig genoeg verstandige burgers in Europa." Maar makkelijker wordt het er niet op, in Brussel.

Ook als Groot-Brittannië in de Unie blijft, is de malaise verre van verdwenen. "De EU heeft de harten van de mensen niet gewonnen. Ze is alleen geliefd bij concrete resultaten", zegt een ambtenaar. Of zoals Tusk het begin deze maand tegenover Europese zakenlieden formuleerde: "Weg van de utopieën, op weg naar praktische zaken."

Eerst de migratiecrisis onder controle krijgen, de nieuwe Europese grenswacht operationeel en als het kan wat meer economische groei, aldus de EU-president. De steeds grotere - en luidere - groep burgers die twijfelt aan het bestaansrecht van de EU kan volgens Tusk niet worden genegeerd. "Europa in zijn huidige staat heeft geduld nodig. Een ideologische sprong voorwaarts kan op een ramp uitlopen."

Terug naar de jarige (40!) Europese Volkspartij. Terwijl de genodigden zich naar de hapjes en de drank spoeden, wordt 'Ode an die Freude' gedraaid, de Europese hymne. Het klinkt als een afscheidslied: geen Alle Menschen werden Brüder maar Alle Menschen waren Brüder.

"Als de EU eindigt, verloopt dat via de geleidelijke uitholling, met steeds minder besluiten en inhoud zodat uiteindelijk een lege hulp resteert", zegt een EU-diplomaat. In de koffietent citeert de EU-ambtenaar T.S Eliots gedicht 'The Hollow Men': "This is the way the world ends. Not with a bang but a whimper." "Zo zal de EU ook verdwijnen, als ze gaat: in gedrein."