Direct naar artikelinhoud

Schrijvers maak je niet monddood

Weet u wat beroemde boeken als Adventures of Huckleberry Finn(Mark Twain),Het Achterhuis(Anne Frank),Brave New World(Aldous Huxley),Candide(Voltaire),Catcher in the Rye(J.D.Salinger) en Grapes of Wrath(John Steinbeck) met elkaar gemeen hebben? Ze werden stuk voor stuk verboden. En zij niet alleen. Censuur hangt als een schaduw over de hele geschiedenis. Kreeg de Griekse wijsgeer Socrates tweeënhalf millennium geleden de gifbeker omdat hij de jeugd zou hebben gecorrumpeerd met zijn visie, dan publiceerden twintig opeenvolgende kerkvorsten vanaf 1559 de zogenaamde Index Librorum Prohibitorum, een lijst van voor katholieken verboden werken. De laatste keer was in 1948 en toen ging het om meer dan 4.000 boeken met een 'moreel verwerpelijk' of 'seksueel te expliciet' karakter.

Dat laatste was altijd breed interpreteerbaar en bovenal afhankelijk van de mores en machthebbers van het moment. Hoe verklaar je anders dat er in het Hollywood van de jaren dertig zelfs een scène werd weggeknipt uitTarzan and His Mate, met de beroemde Johnny Weismüller in de hoofdrol?

Censuur is van alle tijden, niet het minst van de onze. Terwijl u dit leest zitten 343 journalisten en bloggers in de gevangenis, zo blijkt uit de Vrijheidsbarometer van Reporters sans Frontières (RSF). Achtendertig journalisten vonden in de voorbije negen maanden de dood wegens hun pen. Vijf van hen stierven in Brazilië en Rusland, oorden die je moeilijk als oorlogsgebied kan kwalificeren.

Zelfmoord

Bovendien begrijpen overheden steeds beter hoe ze stoute stemmen het zwijgen kunnen opleggen zonder op de vingers te worden getikt voor censuur. Neem de bekende dissidente Chinese kunstenaar Ai Weiwei. Toen hij in april 2011 voor drie maanden in een staatskerker verdween, repte de Chinese overheid met geen woord over zijn gedurfde uitspraken en acties. Officieel werd Ai gearresteerd wegens belastingontduiking, een doodgewoon en moeilijk internationaal aanvechtbaar crimineel vergrijp.

Ai was de laatste noch de eerste. Menige Chinese schrijver of kunstenaar werd met een vergelijkbare aanklacht tot zwijgen gebracht of zag dat familieleden onder druk werden gezet. De enen konden plots geen lening meer krijgen, anderen verloren in merkwaardige omstandigheden hun werk of zagen zich gedegradeerd.

In Vietnam, dat na China de grootste gevangenis voor het vrije woord is, gaat het net zo. 35 mensen zitten daar momenteel wegens subversieve meningen achter de tralies en hun families worden onderworpen aan intimidatie en lastercampagnes. In één geval liep dat zelfs tragisch af. De moeder van blogger Ta Phong Tan pleegde vorig jaar zelfmoord omdat ze niet langer kon leven met het vreselijke lot van haar gevangen dochter.

Boekverbranding

Intimidaties, arrestaties. En vaak blijft het daar niet bij, Heinrich Heine zei het al. Waar ze boeken hebben verbrand, eindigden ze met het verbranden van mensen. Soms is er even aandacht, zoals voor het verhaal van de Russische journaliste en schrijfster Anna Politkovskaya. Ze werd deze week precies zeven jaar geleden in de lift van haar appartementsgebouw overhoop geschoten omdat ze een luis was in de pels van Poetin. Haar moordenaars lopen tot op heden vrij rond.

Veel minder aandacht was er vorige maand voor Sushmita Banerjee, de Bengaalse auteur vanA Kabuliwala's Bengali Wife, over het leven onder de taliban. Ze keerde recent terug naar Afghanistan voor een documentaire over vrouwen en werd op 5 september haar huis in Paktika uit gesleurd en met 24 kogels doorzeefd.

Censuur is bovendien geen louter verhaal vanthe usual suspects. Toegegeven, totalitaire staten als Eritrea, Noord-Korea en Turkmenistan vormen de trieste top drie van minst vrije landen ter wereld maar ook in een moderne, democratische natie als bijvoorbeeld Japan worden mensen monddood gemaakt. Minoru Tanaka (52), een freelance journalist die in zijn artikels de relatie uitspitte tussen de nucleaire industrie en de politici, riskeert daarvoor nu een boete van omgerekend 600.000 euro, een som die hij nooit ofte nimmer zal kunnen betalen.

Censuurbox

Precies tegen deze achtergrond hebben PEN Vlaanderen, het verbond van onafhankelijke boekhandels Confituur enDe Morgende handen in elkaar geslagen om nu de box 'Koop Censuur' op de markt te brengen. "Het is een kwestie van noodzaak", zo meent PEN Vlaanderen-voorzitter David Van Reybrouck. "Al jaren strijden we voor vrije meningsuiting, we vangen schrijvers op in de PEN-flat in Antwerpen en schrijven brieven naar ambassades om auteurs vrij te krijgen. Met dit initiatief willen we de literatuur centraal stellen. Hoewel deze auteurs stuk voor stuk het slachtoffer werden van censuur, schreven ze ware meesterwerken.

"De Censuurbox bevatHet continent van de gavevan de naar Frankrijk gevluchte Marokkaanse dichter Abdellatif Laâbi;Ik heb geen vijandenvan de Chinese gevangen dissident en Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo;Dagboek van een halve indiaanvan de Amerikaanse schrijver Sherman Alexie enPersepolisvan de naar Frankrijk uitgeweken Iraanse Marjane Satrapi.

"Een alternatieve lijst was zeker mogelijk, alles hangt natuurlijk af van de criteria die je hanteert. Wij wilden boeken die in de voorbije vijf jaar werden gepubliceerd, die afkomstig waren uit verschillende continenten en die behoorden tot diverse genres. We wilden mannelijke en vrouwelijke schrijvers, poëzie evengoed als fictie, een essaybundel en een graphic novel."

"De dagen van deGoelagarchipelvan Aleksandr Solzjenitsyn liggen misschien achter ons, maar de censuur vindt zichzelf voortdurend opnieuw uit, zowel qua technische middelen als wat betreft de instanties die er zich aan bezondigen. Steeds vaker betreft het zelfs commerciële bedrijven waarvan niet eens duidelijk is in wiens opdracht ze handelen. Kijk naar YouTube. Vorige maand werd de trailer vanThank God It's Friday, een Belgische documentaire van Jan Beddegenoodts en Niel Iwens over het Israëlisch-Palestijnse conflict, verwijderd na een anonieme klacht. Hoezo? Wat gaat straks voor de bijl en welk verweer hebben we daartegen? De censuur wordt duidelijk diffuser maar daarom niet minder doeltreffend."

Elf jaar cel

De vier gecensureerde boeken hebben elk een peter of meter. Van Reybrouck neemtHet continent van de gaveonder zijn hoede(zie hiernaast), Judith Vanistendael tekende voorPersepolis. "Als lesgever beeldverhaal had ik vorig jaar een studente uit Iran, die ondanks haar zo specifieke interesse voor dit genre nog nooit had gehoord van Marjane Satrapi. Toen ze het las, vond ze het geweldig. Maar het deed me wel beseffen hoe goed censuur eigenlijk werkt. Er wordt zowaar een muur opgetrokken tussen kunstenaars en hun publiek", zegt Vanistendael.

Datzelfde kan gezegd worden vanIk heb geen vijanden, het boek waarvan Annelies Verbeke meter is. Liu mag dan de Nobelprijs voor de Vrede hebben gewonnen en scherpe, interessante inzichten hebben in de Chinese maatschappij en politiek, hij kan niet deelnemen aan het debat in zijn eigen land. De gewezen literatuurcriticus zit niet alleen een elfjarige celstraf uit, bovendien is zijn hele oeuvre verboden in China. En dat is het al sinds de eerste keer dat hij gevangen werd gezet, twee dagen na het Tiananmenbloedbad van 1989. "Precies daarom geloof ik dat het essentieel is dat we monddode schrijvers ondersteunen. We hadden zelf evengoed in hun schoenen kunnen staan, dat maakt solidariteit een plicht", zegt Verbeke.

Tom Lanoye, die zich ontfermt overDagboek van een halve indiaan, ziet deze actie als een evidentie. "Hoe meer schrijvers uit de hele wereld ik ontmoet, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat we dit soort dingen moeten doen", meent Lanoye. "De discussie is voor mij begonnen met Zuid-Afrika en mensen als Antjie Krog. Moet je boycotten, waarom en wat levert het op? Fundamenteel is het belangrijk dat schrijvers in moeilijke tijden weten dat ze niet alleen staan." "Boeken zijn onze beste wapens", besluit Vanistendael.

PEN Vlaanderen,De Morgenen het verbond van onafhankelijke boekhandels Confituur brengen met vereende krachten de nieuwe boekenbox Koop Censuur uit. Speciaal voor de lezers van deze krant, in een limited edition van 1.000 exemplaren, met een tekening van Michaël Borremans, die de box signeerde.

De Morgenbiedt de box aan voor 29,95 i.p.v. 88,80 euro. Via webshop www.demorgen.be/koopcensuur en via de Confituurboekenwinkels.

David van Reybrouck, Tom Lanoye, Annelies Verbeke en Judith Vanistendael lichten op de Boekenbeurs hun actie toe op de stand vanDe Morgen& Confituur. 3 november, 12-14 uur, hal 4 - 400C.