Mutanten van de angst
Dit jaar 'viert' Tsjernobyl zijn dertigste verjaardag. Vier jonge theatermakers volgden hun fascinatie voor Tsjernobyl tot in het hart van de danger zone: busje in voor een rit naar Oekraïne, in het spoor van de nucleaire wolk.
Neen, Karlien Torfs (°1987) en Nikolas Lestaeghe (°1988) zien er behoorlijk gezond uit, zonder gezwellen of vreemde stralengloed. Op de blog die ze tijdens hun reis bijhielden, spelen ze met die groteske schrikbeelden rond radioactiviteit, maar gaandeweg werd net dat het onderwerp van de performance die ze vanavond brengen: de irrationele kracht van de angst.
Toen in de nacht van 26 april 1986 de kernreactor van Tjernobyl ontplofte, waren jullie nog niet geboren. Wat zijn jullie eerste herinneringen aan de impact van de ramp?
Lestaeghe: "Toen ik een jaar of zeven was kwam er een meisje uit die streek in ons dorp logeren, om 'gezonde' lucht binnen te krijgen. Een beetje ironisch, want ik woonde toen vlak bij Gravelines, de tweede grootste kerncentrale in de wereld. De Belgische overheid kwam geregeld metingen doen van het regenwater in onze tuin."
Torfs: "Wat mij is bijgebleven, is een diapresentatie met wazige beelden van misvormde kinderen. Dat was in het tweede leerjaar of zo, dus het lijkt me niet bepaald pedagogisch verantwoord. Ik weet nog dat ik als kind soms vreesde dat ik zou opstaan met zo'n gezwel in mijn gezicht."
Waarom besloten jullie rond Tsjernobyl een theatraal onderzoek te starten? Er zijn na 1986 nog behoorlijk wat andere rampen gebeurd.
Lestaeghe: "Dat klopt, maar weinig zijn zo spreekwoordelijk geworden als deze. Het is intussen dertig jaar geleden, maar in de actuele discussies rond Doel en Tihange wordt er nog steeds naar verwezen. 'Tsjernobyl' was ook meer dan een kernramp: de hele ideologie van het Sovjet-rijk ontplofte die nacht. De utopie van een ideale maatschappij sloeg om in ontgoocheling - en dat voel je wanneer je op die site rondloopt. De tijdsgeest van de Koude Oorlog is daar bevroren geraakt, een beetje zoals in Pompeji. Hele dorpen liggen er nog bij precies zoals ze bij de evacuatie achtergelaten zijn. Je loopt tussen de scherven van een droom die in duigen is gevallen."
Torfs: "Tegelijkertijd blijft er iets troebel hangen rond het stralingsgevaar. Tsjernobyl voedt de fantasie: het zou er in de streek vol lopen met misvormde mensen, de dieren zouden twee hoofden hebben en de planten gemuteerd zijn tot enorme proporties - als in een soort fabelland. Zelf moet ik toegeven dat ik het mij had ingebeeld als een ondoordringbare jungle vol wolven. (lacht) Nu is de exclusion zone best groen, maar je ziet toch vooral lege dorpen."
Lestaeghe: "Het is allemaal een stuk normaler dan je je had voorgesteld, maar over het gevaar van de straling kon niemand ons betrouwbare informatie geven. Op den duur wisten we niet meer of en waarvoor we nu bang moesten zijn. Op een gegeven moment ging het stralingsalarm af bij Nicolas (Delalieux, samen met Ruud Anthoni de andere leden van het reisgezelschap, ECO), zelfs tot vier keer toe, maar de vijfde keer mocht hij gewoon het checkpoint passeren. Huh? Toen hij achteraf aan de gids vroeg of hij nu besmet was, zuchtte die diep en zei: 'Oh, it's just old Soviet technology.'" (lacht)
Het debat over kernenergie is in Vlaanderen volop aan de gang. Doet zo'n reis jullie daar anders tegenaan kijken?
Torfs: "We hebben gesproken met mensen uit de kernlobby: zij beweren dat het aantal toegenomen tumoren in de streek te wijten is aan betere rapportage. Pakweg vijftig jaar geleden gingen mensen gewoon dood, nu weet men dat het om kanker gaat. Heeft de reactor daar dan niets mee te maken? Ik weet het niet. In het rapport over de ramp zegt de Wereldgezondheidsorganisatie dat de emotionele schade voor de bevolking groter is geweest dan de medische impact. Het gaat over de angst om ziek te worden of het trauma van plots uit je vertrouwde omgeving te worden weggerukt."
Lestaeghe: "Ik ben zelf activist bij Greenpeace - ik heb nog aan het parlement vastgeketend gelegen - maar het klopt dat je visie genuanceerder wordt naargelang je kennis opdoet. Zowel de voor- als de tegenstanders van kernenergie gebruiken het argument van de angst: de angst om zonder stroom te vallen, angst voor een tweede Tsjernobyl. Maar wie zich laat meedrijven op de angst, kan niet meer helder nadenken. Kijk naar wat Trump doet, of naar Molenbeek - 90 procent van de tijd valt daar niets te beleven, maar in de perceptie van veel mensen is het een hels oord. De fictie heeft de realiteit verdrongen, en dat gebeurt vooral bij mensen die zelf niet in die realiteit leven."
Torfs: "De manier waarop mensen hun situatie normaliseren is soms verbijsterend. Je spreekt met iemand over de oorlog in Oekraïne en je zegt hoe heftig je dat vindt, en die persoon roept uit 'Maar neen, de aanslagen in Brussel, dat is heftig' - terwijl ik wel alle dagen rustig in Brussel rondloop.
"Maar blijkbaar leren mensen toch om hun angsten bedwingen - ze passen zich aan, ze muteren, net zoals de dieren en de planten in de exclusion zone. Tegelijkertijd sust de overheid ons. In Polen zagen we op televisie plots Maggie De Block, die aan alle Belgen jodiumpillen wil uitdelen tegen een mogelijke kernramp. Alleen jodium kan ons redden! (lacht) En zo hebben we weer het gevoel dat alles onder controle is."
A Pearl anniversary: Chernobyl, vandaag vrijdag 1 juli om 19 uur en om 2 juli om 15 uur in Kunstenwerkplaats Pianofabriek, Brussel. Info: pianofabriek.be.