Zijn massatoerisme en Holocaust-herdenking te verzoenen? 'Waar ligt de grens tussen herinneren en entertainment?’

“Anne was een geweldig meisje. Hopelijk zou ze een belieber geweest zijn.”

Dat is de boodschap die popster Justin Bieber in april 2013 achterliet in het gastenboek van het Amsterdamse Anne Frank Huis. Hij heeft het natuurlijk over Anne Frank, het Joodse meisje dat in 1945 in het concentratiekamp Bergen-Belsen stierf. Bieber hoopte dat zij, als ze niet in 1929, maar pakweg 1999 was geboren, fan van hem zou zijn geweest. De Canadese zanger kwam in het oog van de storm te staan toen het Anne Frank Huis zijn boodschap op Facebook plaatste. “Ze is een belangrijke historische figuur”, klonk het in de Britse krant The Guardian in een van de vele scherpe reacties. “Toon toch wat respect.”

Waar Bieber zijn bezoek wel nog beschreef als inspirerend, zijn er ook andere bezoekers. Zo noemen sommigen het gebouw aan de Prinsengracht, waar Anne Frank haar wereldberoemde dagboek schreef, een regelrechte ‘tourist trap’. “Heel duur om uiteindelijk een leeg warenhuis te bezoeken”, klinkt het op TripAdvisor in een éénsterreview van een toerist uit El Paso. Toch weet het museum vele anderen wel te bekoren. Het Anne Frank Huis ontvangt zelfs steeds meer bezoekers: de laatste jaren zo’n 1,2 miljoen per jaar, tegenover een dikke 800.000 in 1999. 

‘Normale toeristische ervaring’

Dat er miljoenen bezoekers aangetrokken worden door plaatsen als het Anne Frank Huis of Auschwitz, is wat professor John Lennon (Glasgow Caledonian University) dreef tot het onderzoeken van dark tourism. Het voormalige concentratiekamp Auschwitz-Birkenau, een van de bekendste lieux de mémoire van de Holocaust, trekt de laatste jaren meer dan twee miljoen bezoekers. “Het bezoek aan het vernietigingskamp van Auschwitz behoort tegenwoordig tot de normale toeristische ervaring voor wie in de buurt is”, zegt Lennon. “Net zoals iedereen die naar New York reist stopt aan de memorial van 9/11.”

In de jaren 90 gaf Lennon het startschot om te onderzoeken waarom toeristen juist aangetrokken worden tot plaatsen waar zich grote historische drama’s hebben afgespeeld. Op zich is de belangstelling voor de geschiedenis van de Holocaust uiteraard niet verkeerd. Maar de keerzijde ervan is volgens Lennon ook duidelijk: veel bezoekers gedragen zich alsof het een doorsnee toeristische attractie is. Een selfie hier, een voetbalfan in short daar.

Misschien wel het meest extreme voorbeeld komt uit Berlijn. Het in 2005 ingewijde Holocaust-monument daar bestaat uit meer dan 2.700 grijze betonblokken. Ze staan symbool voor de Jodenvervolging. Een oord van herdenking, maar niet zo voor nogal wat (jonge) bezoekers. Zij rennen rond, springen op de betonblokken en poseren in de vreemdste houdingen. De Israëlisch-Duitse kunstenaar Shakak Shapira had er in 2017 genoeg van. Hij lanceerde het project Yolocaust, waarin hij de selfiecultuur – yolo, you only live once – verbond met de Holocaust. Hij hield bezoekers een spiegel voor door de achtergrond van de foto’s en selfies te verwisselen: waar een jonge vrouw eerst blij over de betonblokken springt, lijkt zij nu in een vernietigingskamp over een stapel lichamen te stuiteren.

Ook het museum van Auschwitz moest maatregelen nemen: in maart besliste het om toeristen via Twitter op de vingers te tikken. Het pikte het niet langer dat toeristen met de armen gespreid foto’s namen, terwijl ze als koorddansers over de spoorrails liepen. Dezelfde spoorrails waarlangs de nazi’s hun slachtoffers tijdens de oorlog aanvoerden. “Als je naar Auschwitz komt, bedenk dan dat je op een plek bent waar meer dan een miljoen mensen zijn vermoord”, schreef het museum.

Grens tussen herinneren en entertainment

Christophe Busch, de directeur van de Kazerne Dossin in Mechelen, houdt zich ook bezig met de vragen die het dark tourism oproept, al heeft hij niet meteen pasklare antwoorden. “Die toeristische toestroom veroorzaakt inderdaad ook voor problemen. Want hoe ga je hier respectvol mee om? Waar ligt dan de grens tussen herinneren en entertainment?”

‘Zijn’ Kazerne Dossin wil niet alleen een historisch verhaal over de Holocaust vertellen, maar ook inzicht verschaffen in het verleden zodat bezoekers het heden beter kunnen begrijpen. Het doet dat onder meer via portretten van de mensen die er tijdens Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd. Maar ook in Mechelen gedragen bezoekers zich soms ongepast. Zo waren er drie meisjes die in het museum een foto namen voor een afbeelding van Auschwitz.

“Ze plaatsten die op Facebook en schreven er iets bij als: ‘Met de girls in Birkenau’”, zegt Busch. “We hebben ons afgevraagd of we hierop moesten reageren, maar je ziet eigenlijk dat er op sociale media automatisch een corrigerend mechanisme ontstaat.” Op zich heeft Busch niets tegen de selfiecultuur. Het is volgens hem een manier voor jongeren om aan te geven dat ze iets belangrijk vinden of ermee bezig zijn. Een selfie nemen is op zich niet verkeerd, zolang er maar respect blijft bestaan voor het leed dat op zulke plaatsen is geleden. Tijdens de oorlog werden meer dan 25.000 Joden langs de Dossin-kazerne weggevoerd, de meesten van hen zijn uiteindelijk in Auschwitz beland.

Beide plaatsen worden steeds belangrijker om de geschiedenis door te geven, nu er almaar minder getuigen van de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Omdat het noodzakelijk is deze verhalen levend te houden, is het volgens Busch geen goed idee om bezoekers uit te sluiten. “Als je ze binnen hebt, kun je je verhaal brengen. Misschien gaat het wel om het eindeffect. En ik zie dat de meeste bezoekers lijkbleek worden als ze Auschwitz buitenstappen.”