Stop met doemdenken, de wereld wordt juist steeds mooier
Gaat de wereld naar de knoppen? Néé, roept de Gentse filosoof Maarten Boudry. Met enkele Nederlandse collega-optimisten richtte hij onlangs de ‘Bende van de Vooruitgang’ op, een genootschap van vooruitgangsdenkers die een tegenwicht willen vormen tegen doemdenken en zwartgalligheid. Dit is hun manifest.
“Poëtisch, dat is als dingen goed gaan!’, schreef de Britse journalist-filosoof G.K. Chesterton ruim honderd jaar geleden. ‘Onze spijsvertering die stil en probleemloos haar goddelijke gang gaat. Dat is de grondslag van alle dichtkunst.’
Zo bezien leven we in het meest poëtische tijdperk uit de geschiedenis.
Lange, lange tijd was ons leven allesbehalve poëtisch. Vóór 1850 was 80 procent van de bevolking in de Lage Landen straatarm en ongezond. Ziekten en epidemieën sloegen genadeloos toe: cholera, tyfus, pest, tuberculose, malaria, difterie, mazelen, pokken, kinkhoest en kraamvrouwenkoorts – en niet te vergeten: griep en diarree, toen nog levensgevaarlijk. De levensverwachting schommelde rond de 35 jaar, eeuw na eeuw, als een lotsbeschikking van de natuur.
Hockeystick
Vanaf 1870 komt de omslag. Plotseling, bijna van het ene jaar op het andere, klimt de gemiddelde leeftijd. Binnen enkele generaties zitten we aan een verdubbeling, dankzij voldoende basisvoedsel, hygiëne en geneeskunde. Een ongelooflijke vooruitgang voltrekt zich, eerst in het Westen en vervolgens wereldwijd. Het is, aldus de techniekhistoricus Harry Lintsen, ‘een waterscheiding in de geschiedenis van de mensheid’.
DE BENDE VAN DE VOORUITGANG: Maarten Boudry (35) is (wetenschaps)filosoof, publicist en scepticus. Was lid van de denktank Liberales en van de Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale (SKEPP). Zijn twee meest recente boeken zijn: Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat en Alles wat in dit boek staat is waar (en andere denkfouten). * Jaffe Vink (68) is een filosoof en publicist. Hij was vele jaren chef van het katern ‘Letter en geest’ van de krant Trouw, en oprichter van het weekblad Opinio. Hij is auteur van onder meer Het Gifschip - verslag van een journalistiek schandaal en Wie is er bang voor de vooruitgang? * Marco Visscher is freelancejournalist en spreker. Hij is auteur van De energietransitie: Naar een fossielvrije toekomst, maar hoe? en coauteur van Ecomodernisme: het nieuwe denken over groen en groei. Eerder werkte hij voor het internationale opinietijdschrift The Optimist. * Hidde Boersma (1980) is wetenschapsjournalist en documaker. Hij debuteerde in 2017 met de film Well Fed, over genetische modificatie in Bangladesh, en werkt nu aan het vervolg Bite Me, over de strijd tegen malaria. Hij is coauteur van Ecomodernisme en De buik van de stad. * Sebastien Valkenberg (1978) is filosoof, publicist en spreker. Zijn boek Op denkles, over de dooddoeners die het publieke debat domineren, kreeg de Theodor Award. Daarvoor verscheen Geluksvogels, een essaybundel over vooruitgang en tégen het cultuurpessimisme in de filosofie.
Giet de menselijke ontwikkeling in een grafiek en je krijgt een hockeystick: eerst een lange vlakke lijn, en dan op het eind een plotse knik opwaarts. Het is de hockeystick van de vooruitgang.
Het waren lange eeuwen, van de nomadische oertijd tot aan Silicon Valley, van het begin van de landbouw – met het eerste graan en de eerste geit – tot aan de moderne supermarkt, maar nu hebben we het ‘luilekkerland’ gerealiseerd waarvan onze voorouders in de middeleeuwen droomden.
Onze rijkdom aan voedsel is een overwinning op honger en armoede. Onze rijkdom aan kennis is een overwinning op het analfabetisme en onwetendheid. Onze huidige rechten voor vrouwen en minderheden vormen een overwinning op baarlijke onderdrukking. Wij en u hebben het geweldig getroffen, want wij leven in het beste tijdperk ooit (tot nu toe).
Angstig doemdenken
Toch kunnen velen niet geloven dat het zo goed gaat. Dagelijks worden we geteisterd door slecht nieuws: natuurrampen, aanslagen, moord en verkrachting, corruptie, politieke crises. Want goed nieuws is geen nieuws, en enkel slecht nieuws is echt nieuws: dat is de corebusiness van krant en journaal. Door het angstige doemdenken, inmiddels een populair tijdverdrijf in het rijke Westen, hebben we veel te weinig aandacht voor de veranderingen die zich de laatste twee eeuwen hebben voltrokken, en niet enkel in het Westen.
En als je de lof van onze vooruitgang zingt, dan weerklinkt het onvermijdelijke ‘ja maar’… Gaat de planeet niet binnenkort naar de verdommenis door onze verslaving aan fossiele brandstoffen? Barst de ongelijkheid niet uit haar voegen? Wordt onze mooie verlichte beschaving niet binnenkort onder de voet gelopen door migranten met minder verlichte ideeën? Gaan al die fraaie opwaartse grafieken binnenkort niet keihard in de afgrond storten? Die hele moderniteit, was dat eigenlijk wel een goed idee?
2019 werd het jaar van de overdrive. ‘Vliegschaamte’ maakt een goede kans om woord van het jaar te worden. Gevolgd door vleesschaamte, dieselschaamte, baarschaamte, skischaamte. Zelfs een ijsje eten wordt een dubieuze bezigheid: invriezen tot -28° C, vreet dat niet veel te veel energie? De overtreffende trap kwam van de filosoof Ton Lemaire: ‘Op deze aarde is geen onschuldig verblijf mogelijk.’
Wij hebben de ‘Bende van de Vooruitgang’ opgericht, omdat we een tegenwicht willen vormen tegen de doemdenkers, cultuurpessimisten en vooruitgangsverloochenaars allerwegen die vandaag de tijdsgeest domineren. Optimisme is een plicht, zei Karl Popper. Dat is ons nog te zuinig, alsof je optimistisch moet blijven tegen beter weten in, in weerwil van alle rampspoed en ellende. In werkelijkheid wordt optimisme ondersteund door harde feiten.
Nee, we leven niet in een perfecte wereld, en de mensheid kampt nog met allerhande problemen. Wij zijn geen volgelingen van de beruchte Dr. Pangloss, uit Voltaires boek Candide die geloofde dat we in de ‘best mogelijke van alle werelden’ leven. We zijn op weg naar een wereld met 10 miljard mensen in tijden van razendsnelle klimaatverandering: dat gaat niet van een leien dakje.
Maar het klimaat zal niet het eerste probleem zijn dat de moderne mens zelf heeft veroorzaakt en daarna zelf heeft opgelost. We sloegen een gat in de ozonlaag en hebben het daarna weer gedicht. We vervuilden onze waterwegen met troep, en hebben ze daarna weer gezuiverd. We kwamen in korte tijd met honderden miljoenen meer mensen op aarde, en zorgden dat we meer voedsel gingen produceren.
De beproefde methodes om problemen op te lossen zijn die van wetenschap en technologie. Daarmee hebben we hongersnoden afgewend, natuurrampen vermeden, ziekten bestreden, en wilde natuur hersteld. Want vooruitgang gaat niet vanzelf. Er is geen geheimzinnige kracht die de mensheid opwaarts stuwt, en die garandeert dat het verhaaltje goed afloopt.
Alle vooruitgang is duur bevochten, en dat zal niet anders zijn met de uitdagingen die ons nog opwachten, met klimaat als stip op de eerste plaats. En de kniesoren van de vooruitgang, die beweren dat de westerse moderniteit de wortel van het kwaad is, helpen de wereld zeker niet vooruit.
Kunstmest
Neem onze overwinning op honger. ‘Hij die twee korenaren of twee blaadjes gras kan laten groeien op een stukje grond waar er eerder maar één groeide, verdient meer waardering van de mensheid en bewijst zijn land een belangrijker dienst dan de hele klasse van politici bij elkaar.’
Dat schreef Jonathan Swift, de auteur van Gullivers reizen. Dat was 1726: vroeger, dus, toen ontbering nog heel gewoon was. Eind 17de eeuw kwam een derde van de Finse bevolking om van de honger. Dat was nog in het bevoorrechte Europa, benadrukt de Franse historicus Fernand Braudel, want – een schrale troost – ‘in Azië, China en India was het veel erger’. Honger en schaarste waren de norm, rijkdom de zeldzame uitzondering, altijd gebaseerd op uitbuiting en onderdrukking.
Tot de wetenschap redding bracht.
‘Vertel mij, muze, over de man die 2,7 miljard mensen het leven redde.’ Dat was Fritz Haber, een Duitse chemicus die iets uitvond dat een enorme zegening betekende voor de mensheid: hij produceerde mest. Niet zoals wij dat allemaal klaarspelen, maar kunstmatige mest, in zijn laboratorium.
Millennia lang gebruikte de mens dierlijke en menselijke mest om gewassen sneller te doen groeien. Maar in een eindige wereld is de voorraad uitwerpselen beperkt. Haber slaagde erin om stikstofatomen uit de lucht te plukken en zelf nitraat te maken. Met een ongekende verhoging van de voedselproductie tot gevolg. Dankzij Haber en zijn collega Carl Bosch stierven naar schatting 2,7 miljard mensen níét van de honger. Dat getal is, om misverstanden te voorkomen, geen verschrijving: een 2,7 met nog acht nullen.
Wat Haber en Bosch deden, staat symbool voor alles wat vooruitgang mogelijk maakt. Ze stelden een probleem vast dat ze wilden oplossen. Ze dachten na en spraken met anderen die over andere kennis beschikten. Zo wisselden ze ideeën uit – en dankzij deze kruisbestuiving van ideeën ontstaan nieuwe ideeën en nieuwe oplossingen. Die gingen ze vervolgens testen en uiteindelijk won het beste idee. Dat is vooruitgang in een notendop: ideeën hebben seks.
En wat brengt de toekomst? Het klopt dat de mens het aanschijn van de planeet onherroepelijk heeft veranderd. De aarde zag er in 1800 – met één miljard bewoners, merendeels boeren – helemaal anders uit dan de aarde waarop binnenkort, ergens in deze eeuw, tien miljard mensen zullen leven. De moderniteit is echter niet het probleem, zoals pessimisten beweren, maar de oplossing.
Wat zij niet weten, of weigeren te erkennen, is dat de natuur opnieuw herleeft in de rijkste landen. Onze lucht en rivieren zijn al eeuwen niet zo zuiver geweest, dankzij technologische vooruitgang. De ecologische voetafdruk per West-Europeaan neemt af, terwijl zijn inkomen stijgt, ook als je de verplaatsing van vervuiling naar het buitenland meeneemt. In Europa en Amerika groeit alweer meer bos dan in de middeleeuwen, en zelfs in China vindt momenteel een gigantische herbebossing plaats.
Hierop durven we een flinke som te verwedden: in pakweg 2030 zal de lucht in Peking en Shanghai schoner zijn dan nu, dankzij groeiende welvaart. De weg voorwaarts is méér economische groei en welvaart, niet minder.
Ook voor het klimaat en milieu geldt: we hebben méér technologie en wetenschap nodig, niet minder. We moeten koolstof opvangen en opbergen, nieuwe kerncentrales bouwen, betere batterijen ontwerpen, hogere dijken bouwen. We moeten water ontzilten, gewassen wijzigen, kweekvlees produceren en zonlicht vloeibaar maken (van zonnepaneel naar waterstof). Misschien moeten we binnenkort zelfs de stratosfeer besproeien met krijtpoeder, voor een tijdelijke afkoelperiode.
Wij zijn vandaag heersers over de natuur geworden. Voor het eerst in de geschiedenis van het leven ontstond een soort – de onze – die zich het lot van andere soorten kan aantrekken. Met andere woorden: we klimmen op de zetel van de schepper. Deze nieuwe rol voelt nu nog wat onwennig aan, maar we moeten hem voluit omarmen.
We hebben al een ontzettend mooie wereld tot stand gebracht, met minder honger, ziekte, oorlog en ellende dan ooit tevoren. Het komt er nu op aan nieuwe struikelblokken uit de weg te ruimen, en een nog betere wereld te scheppen. Want er leven nog steeds 800 miljoen mensen in extreme armoede, en er gaan nog steeds elke dag 15.000 kinderen dood, veelal aan vermijdbare ziekten. Die mensen moeten dringend kunnen proeven van de poëzie der vooruitgang.
Chesterton: ‘Jazeker, het allerpoëtischt, poëtischer dan de bloemen, poëtischer dan de sterren – het meest poëtische ter wereld is niet ziek zijn.’
Maarten Boudry, Hidde Boersma, Sebastien Valkenberg, Jaffe Vink en Marco Visscher staan op zaterdag 9 november met De revue van de vooruitgang op het filosofiefestival van Gent. In de Vooruit, of wat dacht u.
Meer info: nachtvandevrijdenker.be