Egypte vreest uitdroging door Ethiopische reuzenstuwdam in de Nijl

De wedergeboorte van Ethiopië voltrekt zich in de hooglanden van dit vroegere keizerrijk. Hier verrijst de grootste stuwdam van Afrika, 1.800 meter breed en 155 meter hoog, een waterkrachtproject dat bijna 6.500 megawatt aan elektriciteit moet opwekken en dat iets moet herstellen van Ethiopië’s oude faam. De naam toont de ambitie: de Grote Ethiopische Renaissancedam.

Meer dan 1.000 kilometer verderop zorgt het prestigeproject voor vrees. Egypte ‘is de gift van de Nijl’, schreef de historicus Herodotus al in de vijfde eeuw voor Christus. De langste rivier van Afrika bevloeit het stroomdal waar de farao’s reeds heersten. De rivier levert er tegenwoordig ook waterkrachtenergie.

Maar, vrezen Egypte’s machthebbers, Ethiopië knijpt straks onze levensader af. De Renaissancedam verschijnt in de Blauwe Nijl die ontspringt in Ethiopië en die goed is voor het leeuwendeel van het water dat Egypte voedt (ander water komt van de Witte Nijl die begint bij het Victoriameer. De Witte Nijl en de Blauwe Nijl komen samen in Khartoem, in Soedan, en stromen verder als één Nijl).

De Renaissancedam – de aanleg begon in 2011 en is voor ruim tweederde voltooid – illustreert volgens deskundigen een machtsverschuiving in het reusachtige Nijlbassin, van Egypte naar Ethiopië – en naar de landen langs de Witte Nijl die eveneens meer zeggenschap opeisen over het waardevolle water. De Renaissancedam ‘is een game changer in de hydropolitieke verhoudingen’, staat in The Grand Ethiopian Renaissance Dam and the Nile Basin, een artikelenbundel van wetenschappers uit diverse landen.

In de twintigste eeuw claimde Egypte nog een regionale ‘hydro-hegemonie’. Verdragen uit de koloniale tijd gaven Egypte een watergarantie en een vetorecht over waterwerken in stroomopwaartse landen. De verdragen waren ooit afgedwongen door de Britse heersers. Inmiddels eist ook Ethiopië zijn plek onder de zon op. Langs de Witte Nijl doet een land als Oeganda dat ook, in mindere mate.

Egypte kijkt vooral met argusogen naar het geplande stuwmeer bij de Renaissancedam. Dat krijgt ruimte voor 74 miljard kubieke meter water, en dat is meer dan wat Egypte in een heel jaar van de Nijl krijgt. De waterbehoefte in Egypte zal alleen maar toenemen want de VN voorspellen voor de komende 30 jaar een bevolkingsgroei in Egypte van 100 miljoen naar 160 miljoen mensen.

Overzeese bemiddeling

Het meningsverschil met Ethiopië (110 miljoen inwoners) is zo groot, en de geostrategische belangen zijn zo fors, dat overzeese mogendheden zich ermee zijn gaan bemoeien. Vorige week waren afgevaardigden van de landen langs de Blauwe Nijl in het Witte Huis. Egypte en Ethiopië zijn allebei militaire bondgenoten van Amerika, en ze behoren tot de grootste ontvangers van Amerikaans hulpgeld op het Afrikaanse continent. De bemiddeling in Washington vond plaats vlak na een gesprek tussen de Egyptische president Abdel Fattah al-Sisi en premier Abiy Ahmed in Sotchi van Ethiopië, waar Vladimir Poetin onlangs een charmeoffensief hield tijdens een grote Rusland-Afrika-top. De ontmoeting in Washington heeft slechts algemene verklaringen opgeleverd over ‘verder overleg’. 

Ethiopië presenteert de Renaissancedam straks als een voldongen feit, vreest Egypte. Het bijna 5 miljard dollar dure project is in Ethiopië een bron van ‘nationale trots’, zegt de Ethiopisch-Amerikaanse professor bouwkunde Asfaw Beyene. De staat wil de dam financieren zonder hulp van buitenaf. Ambtenaren ondervonden volgens Beyene ‘subtiele druk’ om obligaties te kopen en zo het project mee te financieren.

Egypte lijkt intussen een belangrijke partner in de waterdiplomatie te verliezen. Het woestijnachtige Soedan beriep zich ook lange tijd op de oude waterverdragen, maar ziet nu de voordelen in de Renaissancedam. Soedan hoopt dat die dam de watertoevoer uit Ethiopië beter zal reguleren, wat gunstig kan zijn voor de landbouw in Soedans Nijlvallei. Soedan kan straks ook elektriciteit uit de waterkrachtcentrale van de Renaissancedam kopen.

Principieel verzet lijkt een gepasseerd station. In 2013 dreigde de regering van president Mohamed Morsi nog met gewapend optreden, maar in 2015 erkende zijn opvolger Al-Sisi voor het eerst de Ethiopische waterrechten – en daarmee in feite de Renaissancedam. Egypte probeert vooral nog invloed uit te oefenen op de praktische invulling van het Ethiopische project. 

Voornaamste struikelblok is nu het tempo waarin Ethiopië zijn gigantische stuwbekken gaat laten vollopen. Ethiopië doet dat liefst binnen een paar jaar, om snel energie te kunnen opwekken. Egypte voorziet schokken in zijn watervoorziening – ook voor zijn eigen waterkrachtcentrale bij de Aswan-dam – en eist een meer geleidelijk proces. Egypte vraagt zich bijvoorbeeld af of Ethiopië wel rekening zal houden met plotse droge periodes, in een tijd van klimaatverandering en grilliger weerspatronen.

Gezamenlijke studies naar de dam zijn moeilijk. Argwaan overheerst. In 2015 mocht het Nederlandse kennisinstituut Deltares namens Egypte, Ethiopië en Soedan de mogelijke gevolgen van de dam gaan onderzoeken. Deltares gaf de opdracht terug: de houding van de betrokken landen belette echt onafhankelijk onderzoek. De landen blijven het oneens over de impact van de Renaissancedam.

De denktank International Crisis Group (ICG) hamert toch op samenwerking. De Ethiopische premier Abiy zou de Egyptische president Al-Sisi kunnen rondleiden op de met geheimzinnigheid omgeven bouwlocatie, en zo wat vertrouwen kunnen wekken bij Egypte. De ICG ziet ook een kans voor de EU om een matigende invloed uit te oefenen als het Ethiopië zo ver krijgt om Europees geld te lenen voor afronding van de dam. De bouw valt duurder uit dan gedacht en vergt ook extra tijd (hij had in 2017 al af moeten zijn).

Bij dit alles komt ook nog de onvoorspelbaarheid van de binnenlandse politiek. Tijdens de bouw van de Renaissancedam zijn er in Egypte en Soedan ingrijpende omwentelingen geweest. In Ethiopië is Abiy Ahmed premier geworden. Hij heeft de Nobelprijs voor de Vrede gekregen wegens zijn verzoenende houding tegenover buurland Eritrea, maar kampt in eigen land met politieke en etnische onlusten. Professor bouwkunde Asfaw Beyene denkt één ding wel zeker te weten: het gevoel in Ethiopië is “dat de dam wordt voltooid”.