Na decennialange twijfel: deze zieke patiënt is echt Van Gogh

Al sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw werd getwijfeld aan de authenticiteit van Zelfportret (1889), in eigendom van het Nasjonal Museet in Oslo. Maar het is wel degelijk van de hand van de Hollandse meester zelf. Dit blijkt uit onderzoek door het Van Gogh Museum, dat wordt gepubliceerd in het februarinummer van The Burlington Magazine.

Zelfportret, dat grotendeels is geschilderd in modderig groene kleurtonen, toont de schilder in driekwart. Zijn baard is rossig. Zijn haar ziet eruit alsof Van Gogh net onder de douche vandaan komt. Zijn blik is schichtig, wantrouwend haast – het is het enige deel van het portret waar de verf niet is afgevlakt met een paletmes. Zijn nek steekt uit een jas die te groot lijkt. Van Gogh was opgenomen met een psychose in de inrichting van Saint-Rémy in de periode dat hij Zelfportret maakte. Het is moeilijk om er geen portret van een patiënt in te zien.

De toenmalige directeur van het Nasjonal Museet, Jens Thiis, kocht Zelfportret in 1910 van de Franse kunsthandelaar Eugène Blot voor een bedrag van 10.000 franc. De directeur, die ook werk van onder anderen Paul Cézanne en de Noorse schilder Edvard Munch kocht, noemde het zelfportret destijds hartverscheurend.

Paletmes

In de oeuvre-catalogus uit de jaren zeventig wordt de echtheid ervan echter in twijfel getrokken. Het gebruikte doek zou ongebruikelijk zijn voor Van Gogh en de manier van schilderen met paletmes niet gangbaar. Ook de kleur, het sombere grijsgroen, zou niet overeenkomen met de kleuren die Van Gogh in de laatste fase van zijn leven bezigde. De afschrijving indertijd maakte deel uit van een grootscheepse operatie om valse Van Goghs uit het corpus te vissen. Maar in 2014 benaderden de Noren hun collega’s in Nederland om het werk te heronderzoeken.

Uit dit technische en stilistische onderzoek blijkt dat er wel degelijk redenen zijn om het portret als authentiek te beschouwen. Het modderige groen vinden we ook in andere Van Gogh-schilderijen, zoals Kreupelhout (1889) uit de collectie van het Van Gogh Museum. De pigmenten, het soort doek en de penseelstreek komen overeen, aldus Louis van Tilborgh, senior onderzoeker bij het Van Gogh Museum.

Wat nog pleit voor de authenticiteit is dat het werk afkomstig is uit de collectie van het echtpaar Ginoux, de caféhouders met wie Van Gogh in Arles contact had.

Depressief

Zelfportret, dat thans op de derde verdieping van het Van Gogh Museum in Amsterdam hangt en dat deel zal uitmaken van de aanstaande tentoonstelling over zelfportretten, ‘In the Picture’, valt door het recente onderzoek ook exacter te dateren. Van Gogh maakte het kort na 22 augustus 1889 en kort voor zijn zelfportretten uit september, nu in de National Gallery of Art in Washington en het Musée d’Orsay in Parijs. Hij noemt het zelfs in een brief aan broer Theo: “Een poging uit de tijd dat ik ziek was.”

In tegenstelling tot die twee latere portretten, stelt Van Tilborgh, toont dit werk duidelijk een mentaal ziek persoon in wiens zijdelingse, schuwe blik de onderzoeker de levenloze expressie herkent van depressieve patiënten. “Waarschijnlijk”, zegt Van Tilborgh, “maakte hij het portret om te kunnen berusten in wat hij in de spiegel zag, namelijk iemand die hij niet wilde zijn maar wel was.”

Dat Van Gogh delen van het schilderij (het haar, het gezonde oor) met het paletmes afvlakte, zal te maken hebben met zijn ambitie om een waarachtig beeld van mentale matheid te produceren, stelt Teio Meedendorp, senior onderzoeker. Het maakt het portret atypisch maar beklijvend. Collega-kunstenaars vonden dat ook. Toen Edvard Munch Zelfportret begin twintigste eeuw in Oslo in de verte zag hangen, was hij naar verluidt dusdanig onder de indruk dat hij de zaal niet durfde binnen te gaan.