Crisis Griekse eilanden bereikt kookpunt: ‘De bom staat op barsten’

“Wij willen ons eiland terug, wij willen ons leven terug.” Met die leuzen trokken duizenden inwoners van Lesbos eind januari door het schilderachtige haventje van de hoofdstad Mytilini om te protesteren tegen de overvolle vluchtelingenkampen en de toenemende overlast die de inmiddels ruim 20.000 diep gefrustreerde migranten veroorzaken omdat ze niet van het eiland af mogen. Ook de migranten zelf pikken het niet langer en botsen nu vrijwel dagelijks met politie en burgers.

Begin deze maand werd een demonstratie met harde hand neergeslagen van duizenden migranten, die protesteerden tegen de erbarmelijke omstandigheden waarin ze verkeren. Beelden van huilende migrantenkinderen die hun zelfgebouwde tenten in het winterlandschap in vluchtten voor het traangas, gingen de wereld over.

Recordaantal migranten

De situatie op de Griekse eilanden, waar nu een record van 42.000 migranten verblijft rond de officiële kampen met een maximum capaciteit van in totaal 6.200 plaatsen, is onhoudbaar geworden. “De bom kan elk moment barsten”, zo zei de gouverneur van Lesbos afgelopen week tegen het Nederlandse tv-programma Nieuwsuur, in een onheilspellende reportage over een nieuwe burgermilitie die migranten voortaan eigenhandig de weg blokkeert – vanuit hun tenten in de olijfgaarden rondom het beruchte kamp Moria.

Voor de eilandbewoners die zich jarenlang opmerkelijk solidair en verwelkomend hebben opgesteld – ondanks de overlast en de economische schade door het wegvallende toerisme – is de maat ineens vol. De druppel die de emmer deed overlopen, is het laatste plan van de nieuwe conservatieve regering van premier Kyriakos Mitsotakis om op de vijf eilanden Lesbos, Kos, Samos, Leros en Chios gesloten kampen te bouwen, waarvoor gedwongen landonteigeningen nodig zijn. Uit woede over de plannen versperden eilandbewoners migranten en hulpverleners de weg. Sindsdien is de sfeer grimmig en gespannen. Ook laat de extreemrechtse partij Gouden Dageraad weer van zich horen. Begin februari werden nog zeven mannen gearresteerd die plannen hadden om migranten in elkaar te slaan.

Na een protestmars van de eilandbewoners door Athene vorige week besloot de regering de plannen uit te stellen en gaf ze de eilanden tot maandag 24 februari de tijd om met alternatieve locaties te komen voor de nieuwe detentiekampen. Die zouden deze zomer plaats moeten bieden aan maximaal 20.000 mensen. De asielprocedure zou er versneld kunnen worden doorlopen, zodat afgewezen asielzoekers direct terug naar Turkije kunnen worden gestuurd.

Humanitaire ramp

Er is niemand die gelooft dat dit de Griekse regering nu wel gaat lukken. Ook een plan om een drijvend vangnet van 2,7 kilometer breed aan te leggen op zee tussen Lesbos en Turkije stuit op scepsis bij de bewoners. Alsof de bootjes daar niet omheen kunnen varen en gewoon zullen blijven komen, reageerden ze smalend in de media. En bovendien: waar moeten de 42.000 migranten die nu op de eilanden verblijven naartoe?

De Griekse regering zit met de handen in het haar. Nieuwe vluchtelingen blijven met honderden tegelijk met bootjes uit Turkije oversteken (in 2019 waren het er bijna 60.000), de opvangkampen op het vasteland zitten overvol en de rest van Europa houdt de grens gesloten. Toch houdt Griekenland zich nog steeds aan de zogeheten EU-Turkije-deal die in 2016, nu bijna vier jaar geleden, een einde maakte aan de grootste vluchtelingenstroom.

Afgesproken werd toen dat migranten de eilanden pas af mogen als ze recht hebben op een asielstatus. Wie geen vluchteling was, zou worden teruggestuurd naar Turkije. Van het terugsturen kwam niets terecht en de wachttijden voor de asielprocedures zijn opgelopen tot zo'n twee jaar. Het gevolg: de Egeïsche eilanden raakten volledig verstopt en een humanitaire ramp ontwikkelde zich. “Complete gezinnen wonen in een tentje onder een olijfboom, ze hebben pas in april 2021 een eerste gesprek met een asielbeambte”, zegt woordvoerder Hizkia de Jong van Artsen zonder Grenzen (AzG). Hij is net teruggekeerd uit Lesbos.

De situatie is onhoudbaar, zeggen alle hulporganisaties nu. “Tienduizenden mensen wonen buiten de officiële kampen in zelfgebouwde tenten in een olijfgaard. Ze hebben geen toegang tot sanitair of elektriciteit. Ze zijn niet beschermd tegen kou en regen. Mensen staan uren in de rij voor voedsel of de wc”, zegt Boris Cheshirkov van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR vanuit Athene. Vrijwel alle migranten hebben vanwege de gebrekkige hygiëne en de kou in de openluchtkampen last van schurft en luchtwegproblemen. Ook leidt de uitzichtloze situatie tot tal van psychische problemen zoals depressie, en tot zelfbeschadiging, agressief gedrag en suïcideneigingen.

Wetteloosheid

Als de avond valt, heerst er wetteloosheid in het kamp. Dagelijks vinden vechtpartijen en aanrandingen plaats. “Alleenreizende vrouwen slapen 's nachts met een luier omdat ze niet naar de wc durven”, zegt AzG-verpleegkundige Vittoria Zingariello vanuit Moria, waar ze een medische post voor kinderen leidt. “De problemen zijn de hulporganisaties boven het hoofd gegroeid”, zegt ze hoorbaar gefrustreerd.

“Er zijn kindjes die gestopt zijn met praten of spelen om zich zo af te sluiten van de ellende, er zijn tieners die zichzelf snijden. Er zijn zoveel grote medische problemen, maar we kunnen hooguit basale zorg leveren. En daarna moeten we die kinderen met astma gewoon weer terugsturen naar hun tent in de kou. In die omstandigheden zullen hun klachten nooit weggaan.”

Hulporganisaties dringen er bij de Griekse overheid op aan om meer migranten van de eilanden af te halen om ze op het vaste land fatsoenlijker te huisvesten, maar ook daar zit de opvang vol. Volgens Artsen zonder Grenzen moet de EU-Turkije-deal worden opgebroken. “Dit beleid heeft geleid tot een humanitaire crisis die zijn weerga niet kent”, scheef internationaal voorzitter Christos Christou van AzG in november al aan EU-leiders. “Als arts en voorzitter maakt het me woedend als ik zie hoe u dit lijden normaal lijkt te vinden. Beleid dat opzettelijk en doelbewust schade toebrengt aan mensen, is op geen enkele manier goed te praten. Wij kunnen deze schaamteloze ontmenselijking niet accepteren.”