Complottheorieën tijdens de coronacrisis: waar komen ze vandaan? En waarom geloven zo veel mensen ze?

Neen, het nieuwe coronavirus is niet ontwikkeld in een Chinees laboratorium. Noch is het een biologisch wapen om de Amerikaanse bevolking uit te dunnen. Zulke theorieën zijn niet nieuw, want rampen en crisissen inspireren heel wat mensen om complottheorieën te geloven of zelfs te verzinnen. Denk maar aan de terroristische aanslagen van 11 september op het World Trade Center in 2001. Toen werden er zelfs websites opgericht om (foutief) aan te tonen dat de Amerikaanse overheid er iets mee te maken had.

Ook tijdens de coronacrisis zijn er al heel wat complottheorieën tot stand gekomen. Zo krijgt de Zuid-Koreaanse Netflixserie “My secret, Terrius”, gemaakt in 2018, heel wat aandacht op sociale media. Spoiler alert: een vrouw verliest haar man op mysterieuze wijze en schakelt haar buurvrouw, een agent van de inlichtingendienst, in om de zaak uit te pluizen. In de tiende aflevering laten de makers zien dat de man overleden is aan een variant van het coronavirus, zoals SARS en MERS. Ook de symptomen en situatie lijken op die van de huidige crisis.

Een Fransman deelde een fragment uit de aflevering op sociale media. De video - ook ondertiteld in het Nederlands - werd de afgelopen twee dagen 50.000 keer bekeken en maar liefst 1.400 keer gedeeld. Maar een complot van de Chinese of Zuid-Koreaanse overheid is toch wat ver gezocht. Het coronavirus heeft namelijk veel varianten, waarover heel wat informatie beschikbaar is nog voor het virus uitbreekt. Het is dus normaal dat programmamakers, zoals bij veel ziekenhuisseries, er gebruik van maken.

Volgens professor Stef Aupers, expert mediacultuur aan de KU Leuven, vormt elke ramp een bron van inspiratie voor complotdenkers. "Er is een hele traditie aan complottheorieën wanneer het gaat over virussen. Of het nu Ebola, SARS of de Mexicaanse griep is, altijd duiken er verhalen op. Het internet vormt nu eenmaal een platform waarop iedereen ideeën kan delen, die mogelijk in strijd zijn met deskundige visies van wetenschappers."

In Nederland zien we de laatste weken documentairemaakster Janet Ossebaard regelmatig opduiken. Op YouTube verdiept ze zich in de zogenaamde Deep State: een complottheorie die leeft op alle sociale media. Volgens de theorie worden onze wereldleiders geschaduwd door een groep echte leiders, die dus bij wijze van spreken de touwtjes van de "poppenkast" in handen hebben.

(Lees verder onder de foto)

Volgens Ossebaard zou Covid-19 ontwikkeld zijn door de Chinese overheid, om de opstanden in Hongkong tegen te houden. In haar verhaal vond de Chinese overheid het wapen uiteindelijk te gevaarlijk, waardoor ze de plannen stopte. Door een corrupte medewerker van het laboratorium kwam het biowapen terecht op de markt in Wuhan. Ossebaards YouTubedocumentaires worden regelmatig door het platform verwijderd en gezien als fake news. 

(Lees verder onder de foto)

Professor Aupers benadrukt dat complottheorieën voornamelijk ontstaan door onduidelijkheid. "Complotdenkers zijn steeds bezig met de oorzaak van een probleem een gezicht te geven. Als die oorzaak niet meteen duidelijk is, wordt er snel gedacht aan de machthebbende instanties: de overheid, de media en de wetenschap. De kern van complottheorieën is de verbeelding van onzichtbare machten."

Tijdens een conferentie over Technologie, Entertainment en Design, de zogenoemde TED-talk, sprak Bill Gates in 2015 zijn zorgen al uit over een mogelijke volgende pandemie. Hij deed dat na de uitbraak van het Ebolavirus. Zijn speech, getiteld "The next outbreak? We’re not ready" of "De volgende uitbraak? We zijn er niet klaar voor" werd een stokpaardje voor complotdenkers.

(Lees verder onder de foto)

Hij waarschuwde voor een virus dat zich via de lucht zou verspreiden, zoals dat wel vaker gaat met virussen. Volgens hem zouden er op een jaar tijd meer dan dertig miljoen doden vallen. Toch is ook die informatie niet uitzonderlijk en is er geen sprake van een complot. Pandemieën zijn niets nieuws en vroeg of laat verschijnen ze opnieuw.

Maar hoe komen zulke complottheorieën telkens tot stand? Waarop baseren complotdenkers zich wanneer ze hun verhalen verspreiden? "Vaak hebben zulke mensen last van angst en sociale onzekerheid", verduidelijkt Aupers. "Dat is meteen ook de belangrijkste verklaring voor de aantrekkingskracht van complottheorieën: wantrouwen in de overheid, de wetenschap en de media. Stuk voor stuk instanties die betrokken zijn bij het coronavirus."

Volgens Aupers bestaan er wel gradaties in mensen die aan complotdenken doen. "Je hebt mensen die zelf complottheorieën maken en verspreiden, en je hebt er die ze geloven of mogelijk achten. De believers versus de twijfelaars. We consumeren de hele dag door nieuws via de traditionele mediakanalen, maar ook op sociale media. Daardoor is het vaak moeilijk om in te schatten welke informatie echt is en welke nep. Dat verklaart meteen ook waarom een groot deel van de bevolking complottheorieën als een mogelijkheid ziet."