Factcheck bij de film ‘Dark Waters’: hoe gevaarlijk is uw teflonpan?

Ik begon eraan met de nodige scepsis. In de speelfilm Dark Waters maakt advocaat Rob Bilott (gespeeld door Mark Ruffalo) jacht op het chemieconcern DuPont, dat gevaarlijke chemicaliën loost in de omgeving van zijn fabriek bij het Amerikaanse plaatsje Parkersburg. De film vertelt een waargebeurd verhaal, gebaseerd op een artikel van de Amerikaanse kwaliteitskrant The New York Times. Maar de scriptschrijvers die het geheel bewerkten tot een meeslepend relaas, overgoten de feiten wel eerst met een Hollywood-sausje.

Zal dus wel goedkoop scoren worden, vreesde ik. Lekker inhaken op de angst die veel mensen voelen voor chemie. Geef iets het etiket 'chemisch' en je denkt er al snel 'onnatuurlijk' en 'ongezond' achteraan. Dat is onterecht: de natuur zit tjokvol atomen en moleculen die met elkaar reageren of op elkaar klikken als piepkleine legoblokjes. En in ons binnenste pruttelen chemische reacties die ons in leven houden. De chemische wereld naar je hand zetten, haar gebruiken om handige stoffen te maken, is in zekere zin dus juist natuurlijk.

Mijn sympathie voor chemie verdronk echter al snel in de emmers vol ellende die Dark Waters over de kijker uitstort. In tweeënhalf uur trekt een deprimerende parade voorbij van verkleurde en uitgestulpte koeienlevers, kinderen met stevige geboorteafwijkingen, wegrottende tanden en personages die kanker krijgen. Ondertussen ontkent een arrogant, immoreel chemieconcern alle betrokkenheid.

Legoblokjes en superlijm

“We doen nú de pannen met antiaanbaklaag het huis uit”, zei mijn vrouw, die de hele onsmakelijke en boosmakende rit naast mij had uitgezeten. “We willen toch niet dat onze kinderen die troep binnenkrijgen?” De volgende ochtend stond een vuilniszak vol pannen bij de voordeur. Daarin zat niet alleen een groot deel van ons kookgerei, maar ook mijn regenjas met chemische coating.

Dark Waters toont hoe DuPont een levensgevaarlijk monster uit zijn kooi liet en dat uit ordinaire dollarzucht vervolgens ontkent. Dat monster is ‘pfas’: poly- en perfluoralkylstoffen in chemisch jargon. Op de producten die DuPont daarmee maakt, zoals de befaamde antiaanbaklaag teflon, maakt het bedrijf jaarlijks een miljard dollar winst, zo noteerde The New York Times.

Pfas is chemisch gesproken erg aantrekkelijk, mede dankzij de koolstoffluorverbinding in de moleculen. Die is zó sterk dat je pfas bijna niet kapot krijgt. Het is alsof je de legoblokjes waaruit ze bestaan niet alleen vastklikt maar ook nog eens verstevigt met superlijm. Bovendien is pfas heel glad en meestal waterafstotend.

Wat DuPont over het wondermiddel verzwijgt, ontdekt advocaat Bilott in Dark Waters, is dat het spul mensen ook ziek kan maken. Dat het ongeboren kinderen misvormt en in hoge concentraties mensen het leven kan kosten.

Tot zover Hollywood. Want hoe schadelijk is pfas nu echt? Is de angst irrationeel, opgestookt door de opgedirkte werkelijkheid van een activistische rolprent? Of kun je je pannen en regenjassen, zoals wij deden, het best vandaag nog de deur uit mikken?

Dode vogels

“Dark Waters is een mooie film die vrij dicht bij de werkelijkheid blijft, maar af en toe toch flink uit de bocht vliegt”, zegt toxicoloog Ron Hoogenboom van de Universiteit Wageningen. Neem alleen al de rotte zwarte tanden die sommige omwonenden van de fabriek in de film krijgen, zegt hij. In vakartikelen duikt voorzichtig bewijs op dat in drinkwater opgehoopt pfas gaatjes kan veroorzaken. Volledig zwartgeblakerde tanden zijn volgens Hoogenboom een voorbeeld van Hollywood-hyperbool. “Dat komt door te veel fluor”, zegt hij. Niet door pfas.

Net zoiets geldt voor de scène waarin Bilott, symbolisch met pan in de hand, vertelt dat DuPont mensen moedwillig vergiftigt met hun producten. “Het is niet goed bekend in hoeverre mensen rechtstreeks vanuit producten worden blootgesteld”, zegt Astrid Bulder van de afdeling Voedselveiligheid van het RIVM. “Het is ook sterk afhankelijk van het type product.”

Soms, zoals bij de wax waarmee wintersporters hun ski's behandelen zodat ze gemakkelijker door de sneeuw glijden, zit pfas direct in het eindproduct. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor veel blusschuim. “Het product zelf is dan potentieel schadelijk”, zegt chemicus en toxicoloog Jacob de Boer (Vrije Universiteit Amsterdam).

Voor pannen en regenjassen geldt dat niet. “Als teflon eenmaal in een pan zit, is het bij normaal gebruik niet zo giftig meer”, zegt De Boer. “Je kunt veilig een eitje bakken.”

Toch moet je wel een beetje voorzichtig zijn en de pan nooit 'droog' verhitten, zonder boter, olie of andere inhoud. “De monomeren die dan vrijkomen zijn gevaarlijk”, zegt hij. Zo zijn er voorbeelden bekend van mensen bij wie vogels in de keuken letterlijk van hun stokje vielen nadat een teflonpan op het vuur was gezet. En ook pannen met krassen, waarin de teflonlaag begint af te brokkelen, kunnen schadelijk zijn.

Stalen pan

Het échte probleem met teflon is de fabricage, zegt De Boer. “Teflon kun je alleen maken met pfas. Na productie blijft dat over en moet het ergens worden geloosd.” Zelf gebruikt hij daarom geen pannen met teflon meer. Wanneer de vraag slinkt, zo is zijn hoop, loopt ook de productie terug. ‘Ik gebruik thuis stalen pannen. Je moet er even aan wennen, maar dan werken ze gewoon goed. Alleen dat eitje bakken is lastig”, zegt hij.

Toch hoef je zelfs op het gebied van kookcomfort niks te missen wanneer je overschakelt naar pfas-vrije pannen, zo blijkt tijdens de zeer bescheiden, volkomen onwetenschappelijke consumententest die ik thuis uitvoer. Bang voor zwartgeblakerde hamburgers – ook niet bepaald gezond – en eieren die voor eeuwig in de pan blijven kleven, scroll ik door de pfas-vrije productenlijst die het Amerikaanse Green Science Policy Institute opstelde, op zoek naar een pan die de antiaanbakervaring van teflon zo dicht mogelijk belooft te benaderen.

Om mijn geslonken pannencollectie aan te vullen, besluit ik een wok van het merk Greenpan te proberen, een pan met een keramische antikleeflaag, ‘verstevigd met diamant’, zoals de makers op de website schrijven. In de praktijk werkt dat net zo goed als teflon, zo blijkt. Sterker nog: omdat de laag ongevoelig is voor krassen en goed bestand is tegen bijvoorbeeld zeep, kun je er rustig met metalen spatels in roeren en kan ze na gebruik zelfs in de vaatwasser.

Ook de pfas-vrije regenjas die ik bestel, blijkt een succes. De jas heeft een ‘groene’ waterafstotende laag (merknaam: OutDry) en is op talloze andere manieren milieubewust, zo benadrukt de producent, het buitensportmerk Columbia.

Bij een test waarbij ik me een dik halfuur laat natspuiten met ijskoud water uit een tuinslang, tref ik na afloop alleen natte plekken op de locaties waar het water direct naar binnen kon sijpelen (en op mijn verder onbeschermde spijkerbroek – geen aanrader). Kortom: wie wil bezuinigen op zijn (indirecte) pfas-voetafdruk hoeft aan productkwaliteit niet in te boeten, is mijn voorzichtige conclusie.

‘Forever chemicals’

Ondertussen kondigde Nederland eind vorig jaar aan dat het werkt aan een voorstel om pfas van de Europese markt te weren. En wetenschappers riepen eind juni op om alle pfas voor de wet gelijk te trekken. Dat is nodig omdat de chemische industrie verboden stoffen anders door nieuwe, nog niet aan regels onderworpen pfas-varianten vervangt.

Inmiddels duikt pfas wereldwijd op in sediment, water en lucht. Van de ruim 6.500 pfas-verbindingen die de industrie produceert (elk pfas-molecuul ter wereld is een menselijk product) is een flink deel zelfs al gevonden in het ijs op Antarctica.

Maar het meest omineuze is misschien nog wel dat sommige van deze stoffen zich ophopen in ons bloed, zoals ook Dark Waters vlak voor de aftiteling in een tekst meldt. En dat is feit, en geen fictie, benadrukt De Boer.

Van twee pfas-soorten – pfos en pfoa – is bekend dat ze ook bij elke Europeaan door de aderen stromen. Dat het zo ophoopt, komt door de schier onverwoestbare koolstoffluorverbinding. Het leverde pfas-verbindingen eerder al de bijnaam ‘forever chemicals’ op, eeuwige chemicaliën. “Het kost gemiddeld een jaar of zes voordat de helft van de tot dan toe verzamelde pfos weer uit je bloed is verdwenen”, zegt Hoogeboom. Voor pfoa is dat ongeveer vier jaar.

Sinds de rechtszaak die centraal staat Dark Waters is men in de industrie overigens overgestapt op een nieuwe pfas-variant, GenX, die al na een dag weer uit je lijf verdwijnt. ‘”Alleen loopt de concentratie daarvan in ons drinkwater nu steeds verder op”, zegt De Boer. “Uiteindelijk word je er op die manier alsnog langdurig aan blootgesteld.”

Cholesterol

Resteert de vraag of al dat spul in de lucht, grond en ons bloed net zoveel kwaad kan als Dark Waters beweert. De film laat zien hoe advocaat Bilott een grootschalig onderzoek afdwingt, als onderdeel van zijn rechtszaak. Dat onderzoek, waarvoor het bloed van ruim 69.000 omwonenden en DuPont-werknemers werd gecontroleerd, vond ook in het echt plaats. Na een aantal jaar concludeerden de onderzoekers dat er een aannemelijk verband bestaat tussen blootstelling aan pfoa en, onder meer, bepaalde soorten kanker en auto-immuunziekten.

De film viert die uitkomst als overwinning, als eerherstel voor de boer die de zaak aan het rollen brengt en advocaat Bilott als eerste benadert. Hij woont, zowel in de film als in het echt, naast de stortplaats van DuPont en ziet op zijn boerderij vrijwel al zijn koeien sterven. Volgens hem door de chemicaliën, al wil eerst niemand zijn verhaal geloven. Uiteindelijk krijgen hij en zijn vrouw kanker. Beiden zijn overleden. Slachtoffers, zo suggereert de film, van de hebzucht van DuPont.

Toch heeft toxicoloog Ron Hoogenboom juist bij dat deel van het onderzoek twijfels over de wetenschappelijke hardheid van de conclusies. “Uiteindelijk wil iedereen naar kanker toe redeneren”, zegt hij. “Maar het is bij pfas echt nog niet duidelijk of we nu juist daar bang voor moeten zijn. Het bewijs, uit die Amerikaanse studie en andere, meer kleinschalige onderzoeken, is op z'n best flinterdun.”

En toch doet pfas wel íéts in het lichaam, denkt ook Hoogenboom. “Het sterkste verband uit de Amerikaanse studie is dat blootstelling aan pfas leidt tot hogere cholesterol”, zegt hij. Dat klinkt misschien niet schokkend, maar verhoogt waarschijnlijk wel het risico op bijvoorbeeld hart- en vaatziekten.

Recent onderzoek suggereert daarnaast dat pfas invloed heeft op ons immuunsysteem. “Daaruit blijkt een zorgwekkend verband tussen pfas en de hoeveelheid antilichamen die kinderen na vaccinatie produceren”, zegt Hoogenboom. Met andere woorden: pfas leidt er mogelijk toe dat vaccinaties minder goed werken, en onze weerstand tegen ziekten in het algemeen achteruitgaat. Bovendien treedt dat effect waarschijnlijk al op bij de pfas-concentraties die de meesten van ons in het bloed hebben. “Deze studies zijn niet gedaan in gebieden waar mensen extra veel aan pfas zijn blootgesteld”, zegt Hoogenboom.

Volgens De Boer moeten we daarom het zekere voor het onzekere nemen. “Er zijn genoeg alternatieven voor pfas”, zegt hij. Overschakelen op pfas-vrije alternatieven is vaak niet alleen mogelijk, maar ook grotendeels pijnloos. Althans: zolang je niet vergeet óók een pfas-vrije regenbroek te regelen wanneer iemand een tuinslang op je richt.