‘Ten onder gaan aan persoonlijk falen is een van de kenmerken van een populistische partij’

Thierry Baudet leek tot voor kort onstuitbaar, maar ziet zijn partij nu toch uit elkaar vallen. Is dit een persoonlijk falen, of legt het een structureel fenomeen bloot?

Anton Jäger: “Beide. Het is eigen aan populistische partijen om erg afhankelijk te zijn van hun leiders. Zoals een voetbalploeg die rond één sterspeler is gebouwd. Het voordeel is dat ze zeer snel kunnen groeien, zoals het Forum voor Democratie onder Baudet. Maar dat succes kan ook even snel weer omslaan. Dan zijn ze extra kwetsbaar omdat ze niet de stabiele basis hebben van een klassieke partij. Dat verklaart waarom ze vaak mee de afgrond in worden getrokken als hun leider flatert. Ten onder gaan aan persoonlijk falen is een van de kenmerken van een populistische partij.”

Dit jaar is de steun voor populistische theorieën in Europese landen fors afgenomen, legde een onderzoek van Cambridge onlangs bloot.

“Die trend is inderdaad zichtbaar. Toch mag het ineenstorten van het FvD of de overwinning van Joe Biden in de Verenigde Staten niemand in het centrum geruststellen. De retour van sommige partijen heeft vooral te maken met de tijdelijke context, zoals de coronacrisis en het feit dat ze zich zoals Donald Trump aan een regeringsdeelname hebben moeten wagen, waardoor hun oppositiekarakter in vraag werd gesteld. Structureel zijn de oorzaken van het populisme niet verdwenen. Het is maar gewoon wachten tot er opnieuw een politieke ondernemer langskomt.”

Heeft het coronavirus het rechts-populisme geen tik uitgedeeld?

“Sommige klassieke partijen profiteren nu wel van hun imago als goed bestuurder. Maar een tik zou ik niet durven zeggen. Kijk naar de Hongaarse premier Viktor Orbán. Hij maakt van de situatie net gebruik om zijn noodbestuur verder te zetten. Voor anderen komt het er vooral op aan om zich snel te heroriënteren. In plaats van zich op thema’s als migratie of Europa te richten, moeten ze zich nu positioneren rond corona. Vlaams Belang heeft lang getwijfeld: zouden ze de coronahysterie aanvallen of de gezondheidscrisis erkennen? Tom Van Grieken heeft eerst voor het tweede gekozen. Hij sprak onder andere over zijn moeder en tantes die in de zorgsector werkten. In Italië heeft Matteo Salvini dan weer de link gelegd tussen de Europese bezuinigingspolitiek en de vele doden in de eerste coronagolf, hoewel dat niet meteen resultaten gaf. Maar voor populisten valt er dus wel een graantje mee te pikken uit de coronacrisis.”

De Nederlandse politicoloog Matthijs Rooduijn heeft het over een ‘vulkaaneffect’. Op het eerste gezicht heeft de coronacrisis het rechts-populisme weggevaagd. Maar door de sociale en economische ongelijkheid die hij versterkt, laat hij een vruchtbare bodem achter.

“Dat lijkt me zeer waarschijnlijk. Bovendien is het niet de enige vruchtbare grond voor het rechts-populisme. Veel traditionele partijen verliezen hun wortels in de maatschappij. Er ontstaat een ontkoppeling tussen de top en de basis. Mensen die niet verkozen zijn, zoals Annelies Verlinden (CD&V) of Frank Vandenbroucke (sp.a), zitten nu in de federale regering. Voor populisten valt dat enorm uit te buiten. Met welk democratisch mandaat regeren die partijen nog? Het lijkt alsof ze onderling een akkoordje hebben gesloten om toch te kunnen besturen, terwijl hun ledenaantallen en hun stemmen zijn gekelderd.”

Is De Croo I de laatste kans voor de traditionele partijen?

“Ik heb wel een gevoel van finaliteit bij deze regering. Ze lijkt op een kartelcoalitie. Alsof ze op een snelle en hopeloze manier toch genoeg mensen bij elkaar hebben kunnen rapen om samen een regering te vormen. De diepe crisis waarin de partijdemocratie sinds de jaren 90 zit, begint er nu echt uit te zien als een doodsstrijd. Dan is de vraag: wat komt hierna?”

Kunnen ze hun vel nog redden?

“Er zijn twee scenario’s mogelijk. Ofwel gaan we de weg op van Italië, waar het klassieke partijlandschap in de jaren 90 volledig is weggevaagd. Dat zag je de jongste vijf jaar ook in Frankrijk. De Franse PS heeft vorige maand haar hoofdkwartier in Parijs moeten verlaten. Het wordt nu omgebouwd tot luxeflats. Er is geen betere metafoor voor hoe snel het partijlandschap ineen kan stuiken. In de plaats van die partijen komen er vluchtige politieke ondernemingen, zoals de Italiaanse Vijfsterrenbeweging.

“Het andere scenario is dat van Spanje en Scandinavië, waar de traditionele partijen standhouden, maar zichzelf wel radicaal heruitvinden. De Spaanse socialistische partij heeft nu een historisch laag kiezersaantal, maar kan zich vastklampen aan de macht door een samenwerking met het radicaal-linkse Podemos.”

Hoe groot schat u de kans op succes van Conner Rousseau en zijn vernieuwing bij sp.a?

“Rousseau is een radicale breuk aan het realiseren. De partij wordt nu volledig rond hem gebouwd, hij centraliseert de macht. Tegelijk zie je dat hij afscheid aan het nemen is van de oude socialistische zuil, waar hij zelf uitkomt. Hij zet nu stevig in op digitale media. Dat zijn allemaal populistische elementen. Maar of hij daarmee de partij zal redden, is niet zeker. Als ze een band blijft houden met het klassieke socialistische middenveld, krijgt ze het verwijt dat ze te traditioneel is. Als ze verder de populistische kant op gaat, is ze – zoals het FvD van Baudet – erg kwetsbaar.”

Het valt wel op hoe linkse populisten als Jeremy Corbyn, Bernie Sanders of Jean-Luc Mélenchon over hun hoogtepunt heen lijken, terwijl hun rechtse tegenhangers overeind blijven.

“Dat klopt. Het lijkt alsof ze hun afspraak met de geschiedenis hebben gemist. Na de economische crisis van 2008 kregen ze voorzichtig de wind in de zeilen, maar ze hebben dat niet kunnen verzilveren. Corbyn leed in 2019 een verpletterende verkiezingsnederlaag, Sanders gaat op pensioen en Mélenchon doet het bijzonder slecht in de peilingen. Intussen is het Griekse Syriza (de extreemlinkse partij van oud-premier Alexis Tsipras, ADB) weggestemd. En Podemos, dat eigenlijk was opgericht om de socialistische partij in Spanje te vervangen, is er enkel in geslaagd om haar macht te consolideren door met die partij in een regering te stappen.”

In Nederland duwen racistische en antisemitische berichten Baudet uit de partij. In België werd Dries Van Langenhove na zulke berichten in de armen gesloten van Vlaams Belang. Wat is het verschil?

“De voorgeschiedenis van de partijen. Het FvD is een huwelijk tussen rechts-radicale elementen en liberalen die afstand wilden nemen van het centrum. Baudet belichaamde die contradicties. Soms dweepte hij met fascistische denkers, terwijl hij zelf aangaf uit een klassiek-liberale familie te komen die Joden heeft geholpen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Baudet dacht dat hij op die twee benen kon blijven hinken. Maar de verbreding veroorzaakte steeds meer spanningen. Uiteindelijk is het huwelijk ontploft.

“Bij Vlaams Belang is het duidelijk dat de radicalisering op de flank wordt voortgezet, terwijl Van Grieken erin slaagt om de partij bij elkaar te houden.”

Binnen N-VA sluimert er ook een strijd tussen rechtse en meer gematigde krachten. Kan de implosie van het FvD een voorbode zijn voor een gelijkaardig scenario bij N-VA?

“Dat is een heel interessante vraag. N-VA heeft inderdaad een vleugel die zich nu vooral bestuurlijk wil bewijzen, met onder anderen Jan Jambon (N-VA). Zij hellen eerder richting het Duitse CDU. Daartegenover staat de rechtsere en nationalistischere vleugel van Theo Francken. Voorlopig wonen zij nog samen, al is het niet altijd makkelijk om door één deur te geraken.”

U sluit een implosie niet uit?

“N-VA is gelukkig ouder en stabieler dan het FvD, die vooral een experiment was om snel verkiezingen te winnen. Een bijkomend voordeel is de standvastige figuur van Bart De Wever. Zolang hij de voorzitter is, zal hij de partij wellicht kunnen verzoenen. Maar wat gebeurt er als hij straks ophoudt? Dat is het grote onbekende.”