De moordzaak die Malta kan opschudden
Een uniek openbaar onderzoek werpt licht op de moord op journalist Daphne Caruana Galizia.
Corona of niet, de wake voor Daphne Caruana Galizia ging vrijdag door. Zoals elke 16de van de maand. Niet bij de ingerichte gedenkplaats in het centrum van Valetta, maar noodgedwongen online. Kaarsjes werden aangestoken en speeches gehouden. De herdenking voor de vermoorde journalist werd vrijdag al voor de 42ste keer gehouden, precies drie en een half jaar nadat een autobom een einde aan haar leven maakte. De wake voor ‘waarheid en gerechtigheid’ zal elke maand terugkeren zolang niet alle betrokkenen bij de moord zijn gestraft en alle feiten boven water zijn gekomen.
En dat kan wel even duren aangezien de schuldigen zich in dezelfde kliek bevinden die voor of achter de schermen aan de touwtjes trekt en elkaar de hand boven het hoofd houdt. Want dat de opdrachtgevers van de moord tot in de hoogste regionen van de politiek en zakenwereld gezocht moeten worden, werd al vrij snel duidelijk. Caruana Galizia legde tijdens haar leven grootschalige schandalen op Malta bloot. In haar populaire blog schreef ze met scherpe pen over corrupte politici, hun band met louche zakenlieden, over de verkoop van paspoorten aan rijke Russen en schimmige energiedeals.
Onderzoek kwam traag op gang
Het politie-onderzoek kwam na de moord heel traag op gang. Geen enkele politicus of beambte naar wie Caruana Galizia tijdens haar leven onderzoek had gedaan werd na de moord door de politie ondervraagd. Ook de indieners van de vele rechtszaken tegen haar werd niets gevraagd. Als het aan de huidige politiecommissaris ligt, gaat dat ook niet gebeuren. “Met het bewijs dat er ligt, kunnen we stellen dat iedere betrokken persoon – of het nu het brein achter de moord is of een medeplichtige – nu is gearresteerd of wordt berecht”, zei hij begin dit jaar. Maar de zeven mensen op wie de politiecommissaris doelt, waren vooral betrokken bij de praktische uitvoering van de moord. En het proces tegen de zakenman Yorgen Fenech die ervan beschuldigd wordt opdracht te hebben gegeven voor de moord, komt maar niet op gang.
De politie rent kortom niet hard om een antwoord te vinden op alle prangende vragen die na de moord boven het eiland zijn blijven hangen. Had Caruana Galizia niet beter beschermd moeten worden? Hoe zit het met de corruptie waarover ze schreef? En zijn journalisten tegenwoordig wel veilig op Malta? Toch zijn het afgelopen jaar in de zoektocht naar de waarheid heel wat puzzelstukjes gevonden. Niet zozeer dankzij de politie, maar dankzij een omvangrijk openbaar onderzoek, het eerste dat ooit op Malta is georganiseerd. Het wordt geleid door drie gepensioneerde rechters die zonder blauwdruk voortvarend aan de slag zijn gegaan.
Niet in een diepe la
Ze hebben al meer dan honderd getuigen opgeroepen en verder iedereen aangespoord die denkt een constructieve bijdrage te kunnen leveren dat vooral te doen. Zo hopen ze de bredere context en omstandigheden te schetsen waarin de moord op Caruana Galizia plaats heeft gevonden. Had de staat kunnen en moeten weten van de plannen voor de moord? Had ze de moord kunnen voorkomen en wat voor lessen kunnen getrokken worden zodat het niet nog een keer gebeurt? De rechters zijn inmiddels in de afrondende fase van hun onderzoek beland. Verwacht wordt dat ze al tegen de zomer hun bevindingen in een rapport aan de premier zullen aanbieden. Die mag dat rapport niet in een diepe la stoppen, maar is verplicht de resultaten bekend te maken.
Het openbare onderzoek kwam er niet zomaar, vertelt Corinne Vella, de zus van Caruana Galizia, door de telefoon. “We hebben er als familie lang voor moeten vechten. We kregen daarbij veel steun: van internationale organisaties en ook van Pieter Omtzigt die zich als speciaal rapporteur van de Raad van Europa heel hard voor dit onderzoek heeft gemaakt. En natuurlijk ook van de mensen op Malta zelf.”
Protest leidde tot het vertrek van premier Joseph Muscat
Die gingen massaal de straat op en eisten dat de onderste steen boven zou komen. ‘Maffia, maffia’ riepen ze tijdens de demonstraties naar de politici en ze droegen foto’s van Caruana Galizia met zich mee. Het protest leidde ruim anderhalf jaar geleden tot het vertrek van premier Joseph Muscat. De premier had een openbaar onderzoek twee jaar tegen weten te houden. “Toen hij daar niet meer in slaagde, probeerde hij het naar zijn eigen hand te zetten, maar dat is niet gelukt”, zegt Vella. “Het is interessant om te zien dat de commissie geen onderscheid maakt tussen mensen die nog aan de macht zijn en mensen die dat niet meer zijn. Iedereen krijgt dezelfde behandeling. Als je wordt opgeroepen, moet je de vragen beantwoorden. Er is geen excuus mogelijk.”
En dus moesten de politieke figuren die in de strafzaak buiten schot bleven alsnog opdraven: ex-stafchef Keith Schembri, ex-minister Konrad Mizzie en voormalig premier Muscat zelf. Op YouTube-filmpjes is te zien hoe ze onderweg naar de rechtbank de verzamelde pers zo veel mogelijk negeerden. Maar diezelfde journalisten kwamen ze later alsnog in de rechtszaal tegen; via blogs en nieuwssites brachten die min of meer live naar buiten wat er binnen gezegd werd.
Als er iets opmerkelijks in de uren durende sessies naar boven komt, is het openbaar onderzoek meteen het gesprek van de dag onder de Maltezen, merkt journalist Manuel Delia. Hij volgt het onderzoek op de voet en durft alvast een voorschot op de uitkomst te nemen. “Ik denk dat de rechters allereerst geen andere conclusies kunnen trekken dan dat de staat van Malta gefaald heeft in het beschermen van Caruana Galizia. We hebben bijvoorbeeld allemaal heel duidelijk bij de getuigenis van de politie gehoord dat Caruana Galizia beter beschermd had kunnen en moeten worden en dat dat niet is gebeurd.”
Door onderzoek wordt mate van bedreigingen pas goed duidelijk
Dat Caruana Galizia bedreigd werd vanwege haar werk, was bekend, zegt ook Sarah Clarke van Article 19, een organisatie die wereldwijd opkomt voor persvrijheid. “Maar de mate waarin ze werd bedreigd, is door het openbaar onderzoek nu pas goed duidelijk geworden en gedocumenteerd. Haar huis werd in brand gestoken, haar honden gedood en er zijn 47 rechtszaken tegen haar aangespannen, onder meer door politici en zakenlieden.”
Clarke zond namens een groep maatschappelijke organisaties een bijdrage in waarin ze uitlegt dat de bedreigingen aan het adres van Caruana Galizia in een sfeer van totale straffeloosheid plaatsvonden. Dat was bijvoorbeeld goed te merken na het verschijnen van de Panama Papers, een internationaal journalistiek onderzoek naar belastingontwijking en fraude, waaruit bleek dat stafchef Keith Schembri en ex-minister Mizzi er schimmige offshore-bedrijven op nahielden. Over het hele eiland verschenen toen billboards met de foto van Caruana Galizia erop als onderdeel van een grote lastercampagne van de regering. “Ze was voor de regering publieke vijand nummer één”, zegt Clarke.
De politieke elite naar wie Caruana Galizia onderzoek deed, kon zich ondertussen straffeloos met corrupte zaken bezighouden. Ook daar heeft het openbaar onderzoek meer licht op geworpen, denkt blogger Delia. “Zo vertelde de hoofdaanklager van destijds dat hij de politie heeft geadviseerd om de computers van het accountantsbureau dat werkte voor de Panama-bedrijven van Schembri en Mizzi met rust te laten. Deze accountant is onlangs alsnog voor corruptie aangeklaagd.”
Nauwe band tussen politici en de zakenwereld
Politie-beambten en de financiële autoriteiten bevestigden dat niets werd gedaan met alle bewijzen van corruptie die uit het onderzoek van Caruana Galizia en uit de Panama Papers boven waren komen drijven. Vlak voor haar dood had de journalist nog onthuld dat een van de offshore-bedrijven op naam stond van de vrouw van Muscat.
De band tussen politici en de zakenwereld was nog nauwer dan ze al vermoed had, zegt Vella. “Maar we hebben al zoveel slechte dingen gehoord, op een gegeven moment kom je op een punt dat je niet meer gechoqueerd raakt.”
Voor Vella was het erg belangrijk dat de drie politieke sleutelfiguren voor de commissie moesten verschijnen. “Dat deden ze allemaal op hun eigen manier. Muscat nam zijn voormalige perschef mee, zijn Facebookpagina werd op miraculeuze wijze tijdens de sessie bijgewerkt.” De ex-premier las een verklaring voor waarin hij kritiek uitte op het openbaar onderzoek en Daphne Caruana Galizia ‘irrelevant’ vond. “Schembri vroeg of een deel van zijn verhoor achter gesloten deuren mocht plaatsvinden. En Mizzi koos ervoor om geen antwoord op de vragen van de commissie te geven, omdat het hem bij de strafzaak die ondertussen tegen hem liep in problemen zou kunnen brengen. De rechters hebben toen alsnog meer dan honderd vragen aan hem gesteld. Bij elke vraag weigerde hij een antwoord te geven.”
Kartonnen apen met afgeplakte ogen, oren en monden
Een heel betekenisvol moment in het publieke onderzoek, vond Delia. “Het bracht al die keren dat Mizzi had gezegd niets verkeerds te hebben gedaan in perspectief.” Ook voor de eilandbewoners die het optreden van de ex-minister voor de onderzoekscommissie in de kranten konden lezen. En ja, Delia ziet voorzichtig – mede door het publieke onderzoek – iets veranderen in de houding op straat. “Er lijkt wat meer ruimte voor onafhankelijk denken, voor meer kritische journalistiek en meer activisme. Maar het gaat nog om kleine aantallen mensen.”
Zo verschenen afgelopen najaar plotseling apen van karton op de trappen van het kantoor van de huidige premier Robert Abela; hun ogen, oren en mond afgeplakt. De premier wil een land van apen die zwijgen en de andere kant op kijken in plaats van de waarheid boven tafel te halen, was de boodschap van de activisten die de protestborden hadden geplaatst. Aanleiding voor de actie was de mededeling van Abela dat het publieke onderzoek uiterlijk half december moest zijn afgerond. Ook de drie rechters die het onderzoek leidden, kwamen tegen deze beslissing van de premier in opstand. Ze stonden erop hun werk door te zetten, lieten ze vastbesloten weten. Desnoods zonder salaris. En daarmee vormen de rechters die dapper vragen blijven stellen in een politiek heel ingewikkelde context ook een inspiratiebron. “Ze kunnen aanklagers en politie de moed geven om mensen te vervolgen van wie ze dachten dat ze onaantastbaar waren”, denkt Delia. Inmiddels is ex-stafchef Schembri bijvoorbeeld aangeklaagd voor witwassen, corruptie en fraude.
Toch ziet Clarke aan de kant van de regering nog maar weinig beweging. “Ook al zit er nu een andere premier, deze regering heeft dezelfde houding: nog altijd worden journalisten die corruptie onderzoeken geïntimideerd en onderworpen aan smaadcampagnes. De bedreigingen die zij ontvangen, worden niet onderzocht. De context waarin Daphne is vermoord is nog niet veranderd.”
Haatcampagnes
Daarbij lopen de journalisten die het werk van Caruana Galizia voortzetten het grootste risico, zegt Clarke. “Om hen maken we ons echt veel zorgen.” Bijvoorbeeld over journalist Caroline Muscat (geen familie van de voormalige premier) die voor Shift News werkt, een nieuwssite die na de dood van Caruana Galizia werd opgezet. “Zij ontvangt veel doodsbedreigingen en wordt als ‘heks’ weggezet. De smaadcampagnes komen ook uit de koker van openbare functionarissen. Daar volgen op sociale media vervolgens allerlei haatcampagnes op. We hebben hierop nog steeds geen actie van de politie gezien.”
Het veranderen van instituties is een langzaam proces, vreest de zus van Galizia Caruana. Maar Vella hoopt dat het openbaar onderzoek in elk geval op lange termijn een betere bescherming van journalisten teweeg zal brengen. En dat het onderzoek wellicht ook als voorbeeld kan dienen voor andere zaken. Als de rechters hun werk straks hebben afgerond en het rapport op het bureau van de premier ligt, is de zoektocht naar de waarheid en gerechtigheid nog lang niet voorbij, zegt ze. “Het is een proces dat een leven lang in beslag neemt.”