Moeten we onze vaccins nu echt aanpassen aan de nieuwe omikronvariant?
De vaccinmakers lopen zich al een hele tijd warm voor de productie van een gepimpte prik. Hoe snel kan een nieuw vaccin van de band rollen? En hoe vaak kunnen (en willen) we dat kunstje herhalen?
Hoe pas je de vaccins aan?
Even recapituleren. De mRNA-vaccins van Pfizer en Moderna bevatten de genetische instructies die onze cellen toelaten het zogenoemde stekeleiwit van het virus aan te maken, waarmee het onze cellen binnendringt. Ons lichaam reageert daarop door antilichamen aan te maken.
In dat stekeleiwit bevat de omikronvariant 32 mutaties. Experts vrezen dat antilichamen daardoor te weinig grip zullen hebben op de nieuwe variant. In dat geval volstaat het om de instructies in de vaccins aan te passen. “Een koud kunstje”, volgens viroloog Guido Vanham (Instituut voor Tropische Geneeskunde). Een extra prik zou dan niet langer het bouwplan voor het stekeleiwit van het oorspronkelijke virus uit Wuhan bevatten, maar voor het omikroneiwit.
Hoe snel kan dat?
De genetische code van omikron is al beschikbaar. “De code aanpassen en het mRNA inkapselen in vetbolletjes om het te kunnen toedienen, is hooguit een week werk”, zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). “Maar een prototype maken in het lab is nog wat anders dan miljoenen dosissen op de markt brengen.”
Pfizer-CEO Albert Bourla maakt zich sterk dat er in honderd dagen een aangepast vaccin kan klaarliggen. Hij verwijst daarmee naar de tijd die nodig is om een update op de markt te krijgen. Het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) liet dinsdag weten dat een goedkeuring “indien nodig in drie à vier maanden kan”.
De procedure is al verkort. Grote klinische studies om de doeltreffendheid van het vaccin aan te tonen zijn geen vereiste. In plaats daarvan moeten de bedrijven in een kleinere groep proefpersonen onderzoeken of het vaccin veilig is en hoeveel antistoffen het opwekt. Die immuunrespons kunnen wetenschappers vergelijken met de respons na vaccinatie met het originele vaccin, waarvan het beschermend effect inmiddels is gekend. De veiligheid en doeltreffendheid worden dan verder opgevolgd wanneer de vaccinatiecampagne is begonnen.
Wanneer is een aangepast vaccin nodig?
Terwijl er voor het griepvaccin geijkte procedures zijn om te bepalen wanneer een aangepast vaccin aan de orde is, zijn die er voor het coronavirus niet. Zowel Pfizer als Moderna onderzoekt hoe goed zijn vaccin werkt tegen omikron en liet al weten daarover binnen een paar weken de eerste gegevens te verwachten. “Wereldwijd zijn nu wellicht honderden teams aan het bekijken hoe goed antilichamen uit het bloed van gevaccineerden in een petrischaaltje de omikronvariant kunnen neutraliseren”, zegt Vanham.
Als dat niet al te best lukt, volstaat dat dan om de hele machinerie in gang te zetten? De antilichamen zijn slechts één component van onze immuunreactie, waardoor de vertaalslag naar bescherming in de praktijk niet eenvoudig is. Ook de bèta- en gammavariant bleken in het lab onze immuniteit deels om de tuin te kunnen leiden. Maar die varianten moesten plaatsmaken voor de veel besmettelijker deltavariant. “De farmabedrijven werken telkens aan aanpassingen tegen nieuwe varianten, maar houden dat onderzoek op een laag pitje zolang de huidige vaccins nog bescherming bieden”, zegt vaccinoloog Pierre Van Damme (UAntwerpen) “Blijkt dat niet langer het geval, dan is het volle kracht vooruit.”
Lees ook
De omikronvariant in vraag en antwoord: ‘De combinatie van mutaties die we niet wilden zien’
De farmabedrijven hebben al flink geoefend. Pfizer en zijn partner BioNTech hebben nog klinische studies lopen met vaccins aangepast aan de bètavariant en aan zowel de alfa- als deltavariant. Ook Moderna loopt zich met soortgelijke studies warm. “Niet omdat we denken dat we vaccins tegen die varianten nodig zullen hebben”, zei Pfizer-vicepresident Philip Dormitzer vorige maand aan Nature. “Maar omdat we alle aspecten van het proces willen oefenen, zodat we klaar zijn om snel te handelen als er een variant is die écht aan onze immuniteit ontsnapt.”
Of omikron die variant is, moet nog blijken. “Voorlopig weten we op basis van zijn mutaties enkel dat hij een lastige klant dreigt te worden”, zegt Neyts.
Worden updates vaste prik of kan het anders?
In principe kun je de vaccins bij elke echt problematische variant updaten. De farmabonzen horen in de verte de kassa al rinkelen.
Is er een alternatief? Wetenschappers zoeken al lang naar een universeel vaccin tegen griep, zonder succes. Een universeel vaccin kan zich richten op een onderdeel van het virus dat alle varianten gemeenschappelijk hebben. “Het zogenoemde N-eiwit, belangrijk voor de structuur van het virus, is zo’n mogelijk doelwit”, zegt Vanham, die dezelfde aanpak bij het hiv-virus onderzocht. “Het verandert veel minder sterk. Dat is een piste die meer aandacht verdient.”
Die aanpak kan echter de focus op het stekeleiwit niet vervangen. “Door beide eiwitten in een vaccin te combineren, krijg je wel een betere immuunrespons en verklein je wellicht de kans op ernstige ziekte, ook als het stekeleiwit niet optimaal wordt herkend.”
Maar om te verhinderen dat een coronavirus onze cellen binnendringt, blijft het stekeleiwit het voornaamste doelwit. Neyts werkt zelf aan een vaccin dat onderdelen van het stekeleiwit van de alfa-, bèta-, gamma- en deltavariant combineert. “We bereiden nu onderzoek voor naar de werkzaamheid tegen omikron”, zegt Neyts. Het Leuvense vaccin is ook een voorbeeld van een meer universele aanpak. “Het probleem is dat je niet weet wat er in de toekomst nog zal opduiken”, zegt Neyts. “De eigenschappen van de nieuwe variant hebben ons toch serieus verrast.”