In Servië beroert een lithium-mijn van 1.000 voetbalvelden groot al weken de gemoederen: wat is er aan de hand?

Al in 2004 ontdekte het Brits-Australische mijnbedrijf Rio Tinto dat de ondergrond van de Jadarvallei bij het westelijke grensstadje Loznica een grote lithiumvoorraad bevat. Sindsdien werd verder onderzoek gedaan, en in de zomer van vorig jaar kondigde Rio Tinto aan dat het twee miljard euro zou investeren om een lithiummijn annex verwerkingsfabriek te bouwen. Met dat lithium kunnen batterijen voor zowat een miljoen elektrische auto’s worden gemaakt, en het bijproduct borium is een essentieel bestanddeel in windturbines en zonnepanelen.

Dat klinkt allemaal heel duurzaam – en als muziek in de oren van wie bezorgd is om klimaat en milieu. Toch zijn het Servische ecologisten die als eersten op de bres sprongen om de plaatselijke inwoners te waarschuwen voor de gevaren van mijnbouw in de Jadarvallei. De ontginningsactiviteiten zouden zich uitstrekken over een oppervlakte van ruim 800 hectare, vergelijkbaar met een kleine duizend voetbalvelden. (lees voort onder de kaart)

De regio is goed voor zowat een vijfde van alle landbouwopbrengst in Servië. Er zou moeten worden onteigend, families moeten verhuizen. De voorbije jaren werden al tientallen huizen opgekocht door Rio Tinto. Er is onder activisten bezorgdheid over water- en bodemvervuiling. Tijdens de geschatte veertigjarige levensduur van de mijn zou er 57 miljoen ton rots- en industrieel afval worden geproduceerd. Ook zouden beschermde diersoorten worden bedreigd door de ontginningsactiviteiten. 

BEKIJK: Demonstranten blokkeren wegen om duidelijk te maken dat ze een lithiummijn niet zien zitten in hun streek.

Rio Tinto minimaliseert al die gevolgen. Op de website van de mijngigant worden de argumenten van sceptici gerelativeerd of ontkracht. De nadruk van de argumentatie ligt op de economische en sociale voordelen van de lithiumextractie. Als de mijn en de fabriek operationeel zijn, dan zal dat 1 tot 4% aan het Bruto Binnenlands Product van Servië bijdragen, zegt Rio Tinto. Er komen tweeduizend jobs voor de bouwwerken, en nog eens duizend arbeiders zullen bij de ontginning worden ingeschakeld. Niet in het minst: het bedrijf zal zich houden aan alle nationale en Europese regelgeving inzake milieu. (lees voort onder het screenshot)

De tegenstanders van het mijnproject hechten geen geloof aan de geruststellende woorden van het bedrijf. Rio Tinto heeft niet bepaald een goede reputatie als het om ethiek en respect voor menselijke waarden gaat. De Britse krant The Guardian ging graven in het verleden van het 150 jaar oude bedrijf, en vond een hele reeks omstreden activiteiten. Zo werd in Papoea-Nieuw-Guinea in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw giftig afval geloosd in een plaatselijke rivier, wat bij zowat 12.000 inwoners tot gezondheidsproblemen leidde. Recenter vernietigde Rio Tinto in Australië een ondergrondse archeologische site, waar onderzoek werd verricht naar 46.000 jaar lange menselijke bewoning.

In Servië brachten de ontginningsplannen de voorbije maanden steeds meer mensen op de been. Op diverse plaatsen werden wegblokkades opgezet, en regelmatig zijn er ook – alsmaar grotere – betogingen. Dat leek in december een grote indruk te maken op de Servische overheid. President Aleksandar Vucic (een vurig voorstander van het lithiumproject) vroeg het parlement om een onteigeningsproject te herzien. En premier Ana Brnabic stelde strikte voorwaarden aan Rio Tinto voor zijn verdere activiteiten. Intussen had het gemeentebestuur van Loznica de exploitatievergunning voor het bedrijf ook al ingetrokken. (lees voort onder de foto)

De protestbeweging verloor wat stoom door de toegevingen, vooral ook omdat Rio Tinto zou hebben beloofd om zijn plannen ‘on hold’ te zetten, de pauzeknop in te drukken dus. Maar sinds vorige week komen de activisten weer op straat. Want ze geloven niet dat het project echt van de baan is. Geruchten over mensen in de regio die onder druk worden gezet om hun huizen te verkopen deden de ronde. En ook de uitspraak van president Vucic die het in een televisieoptreden had over een miljard dollar schadevergoeding aan Rio Tinto als de mijn er niet zou komen, deed geen goed aan de echte intenties van de betrokkenen. 

Tegenstanders van het lithiumproject vermoeden dat geprobeerd wordt om de zaak op de achtergrond te houden tot na de cruciale verkiezingen in Servië, begin april. Er wordt dan een nieuwe president verkozen, en een nieuw parlement. Het is niet uitgesloten dat daarmee een einde komt aan het bijna acht jaar oude bewind van de partij van de populistische – sommigen zeggen autoritaire – president Vucic. En meteen zit de hele anti-mijnbouwbeweging in politiek vaarwater. Want de (verdeelde) oppositie voelt aan dat de strijd rond Rio Tinto een groot deel van de bevolking beroert, en dus electoraal interessant is. (lees voort onder de foto)

Of het mijnproject de doodsteek zal betekenen voor de huidige machthebbers, dat valt nog af te wachten. Vandaag is het in elk geval alweer een belangrijke dag in het verhaal: er zal met argusogen worden gekeken naar de hoeveelheid tegenstanders die opdagen bij blokkades en op betogingen. Interessant zal ook zijn om te zien hoe de Europese Unie (waarvan Servië kandidaat-lid is) zich in dit dossier zal opstellen. Tot nu toe was Brussel het lithiumproject veeleer genegen, omdat het helemaal past in het discours over de noodzaak van minder CO2-uitstoot. Lithium zorgt voor batterijen, en batterijen zorgen voor duurzame auto’s en duurzame energie. 

Maar de EU moet toch ook zorg dragen voor het welzijn van zijn inwoners – al zijn dat in het geval van Servië toekomstige inwoners. Als die zich zorgen maken over de ecologische impact van projecten zoals dat van Rio Tinto, moet Europa daar dan geen rekening mee houden? Het gesus van bedrijfsleiders of plaatselijke politici is immers niet altijd geloofwaardig.