‘Hij loog tegen haar – leugens, leugens, leugens.’ Terugblikkend waren de bedoelingen van Poetin heel duidelijk, vele maanden voor de invasie

In wat hijzelf “de taal van Goethe, Schiller en Kant” noemde, die hij had opgepikt terwijl hij KGB-agent in Dresden in Duitsland was, sprak de Russische president Vladimir Poetin op 25 september 2001 het Duitse Parlement toe. “Rusland is een bevriende Europese staat”, verklaarde hij. “Stabiele vrede op het continent is de hoogste prioriteit voor ons land.”

De Russische leider, die een jaar eerder op 47-jarige leeftijd steil naar de top van de macht was geklommen, noemde “democratische rechten en vrijheden cruciale doelen voor het binnenlands beleid”. Leden van de Bundestag gaven hem een staande ovatie.

Norbert Röttgen, een centrumrechtse volksvertegenwoordiger die enkele jaren de commissie Buitenlandse Zaken van het parlement voorzat, was een van de eersten die rechtop gingen staan. “Poetin nam ons in”, zegt hij. “Hij sprak met zachte stem, in het Duits, een stem die je de neiging geeft te geloven wat ze zegt. We hadden redenen om aan te nemen dat er een realistisch perspectief van samenhorigheid was.”

Vandaag ligt die samenhorigheid aan diggelen. Oekraïne brandt, onder de mokerslagen van een invasieleger dat Poetin uitstuurde om zijn overtuiging te bewijzen dat Oekraïense nationale soevereiniteit een mythe is. Meer dan 3,7 Oekraïners zijn op de vlucht. De lijken stapelen zich op in een oorlog die inmiddels meer dan een maand oud is. En de zachte, kirrende stem van weleer klinkt nu schel en nijdig terwijl Poetin uithaalt naar “het schorem en de verraders” die zich verzetten tegen de brutaliteit van zijn alsmaar verstikkender dictatuur.

Zijn tegenstanders wacht een verschrikkelijk lot, zwoer Poetin eerder deze maand, gefrustreerd omdat zijn geplande blitzkrieg was vastgelopen in Oekraïne. Ware Russen, zei hij, “spuwen hen uit als een mug die per ongeluk in hun mond gevlogen is”, met als gevolg “een noodzakelijke zelfzuivering van de maatschappij”.

Dat was al minder de taal van Kant, en meer die van fascistische, nationalistische geestdrift, aangevuld met het stoere jargon dat Poetin overhoudt uit zijn jeugdjaren in Sint-Petersburg.

Tussen die twee stemmen, die van de rede en die van de opruiing, tussen deze twee schijnbaar verschillende mannen, liggen 22 jaar macht en vijf Amerikaanse presidenten. Terwijl China opkwam, terwijl de Verenigde Staten eindeloze oorlogen in Irak en Afghanistan uitvochten en verloren, terwijl de technologie de hele wereld verbond, kreeg in het Kremlin een Russisch enigma vorm.

Hebben Amerika en zijn bondgenoten, verblind door optimisme en naïviteit, Poetin vanaf het begin verkeerd ingeschat? Of is hij in de loop der jaren verworden tot de rancuneuze oorlogsstoker van vandaag?

Poetin is een enigma, maar hij is ook een op-en-top openbare figuur. Bekeken vanuit het perspectief van zijn roekeloze gok in Oekraïne duikt een beeld op van een man die zowat elke zet van het Westen opvatte als een belediging van Rusland – en misschien ook van zichzelf. Terwijl de frustratie toenam, vervaagde het onderscheid. Hij werd de staat, hij vervloeide met Rusland, hun lot verstrengelde zich tot een alsmaar Messiaanser visioen van een hersteld wereldrijk.

UIT DE AS VAN EEN IMPERIUM

“De aantrekkingskracht van het Westen voor Poetin was volgens mij vooral dat hij het nodig achtte om een groot Rusland uit te bouwen”, zegt Condoleezza Rice, voormalig Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, die Poetin verscheidene keren ontmoette in de eerste fase van zijn bewind. “Hij was geobsedeerd door de 25 miljoen Russen die na de ineenstorting van de Sovjet-Unie vastzaten buiten Moeder Rusland. Hij bracht dat keer op keer ter sprake. Het was voor hem de reden waarom het einde van het Sovjet-imperium de grootste catastrofe van de 20ste eeuw was.”

Hoe hard de irredentistische rancune ook opspeelde — samen met de typische achterdocht van een Sovjet-spion ten aanzien van de VS —, toch had Poetin aanvankelijk andere prioriteiten. Hij was een patriottische dienaar van de staat. Het postcommunistische Rusland van de jaren 90 onder Boris Jeltsin, de eerste vrij verkozen president, lag op apegapen.

In 1993 stuurde Jeltsin het leger op het parlement af om een opstand de kop in te drukken, waarbij 147 mensen het leven lieten. Het Westen moest Rusland humanitaire hulp bieden; zo hard stuikte de Russische economie in elkaar, zo extreem nam de armoede toe naarmate grote delen van de industrie voor een habbekrats werden verkocht aan een opkomende klasse van oligarchen. Voor Poetin was dat je reinste gruwel.

“Hij walgde van wat er gebeurde in Rusland, hij walgde van het idee dat het hulp uit het Westen nodig had”, zegt Christoph Heusgen, de belangrijkste diplomatieke adviseur van de voormalige Duitse bondskanselier Angela Merkel tussen 2005 en 2017. Poetins eerste politieke manifest voor de verkiezingen van 2000 draaide volledig om het tegengaan van westerse pogingen om macht van de staat naar de markt te kanaliseren.

De nieuwe president was bereid samen te werken met de oligarchen die door een chaotisch schurkenkapitalisme waren voortgebracht — zolang ze maar absoluut loyaal waren. Wie dat niet was, werd van de kaart geveegd. Als dit democratie was, dan was het ‘soevereine democratie’, een term die Poetins hoge politieke strategen hoog in het vaandel droegen, met nadruk op het eerste woord.

Het lijkt erop dat Poetin in het begin wel degelijk openstond voor het Westen, zij het met de nodige voorzichtigheid. Dat had alles te maken met zijn thuisstad Sint-Petersburg, in het begin van de 18de eeuw door Peter de Grote gebouwd als ‘venster op Europa’, en met zijn vroege politieke ervaring vanaf 1991 als verantwoordelijke voor buitenlandse investeringen op het kabinet van de burgemeester.

Hij had het in 2000 over een mogelijk NAVO-lidmaatschap tegenover de toenmalige Amerikaanse president Bill Clinton, een idee waar nooit iets van gekomen is. Hij hield in 1994 vast aan een Russisch partnerschap met de Europese Unie. In 2002 werd een ‘NAVO-Ruslandraad’ opgericht. De man van Sint-Petersburg lag in de weegschaal met de Homo Sovieticus.

Het was een delicate evenwichtsoefening, waarop de gedisciplineerde Poetin voorbereid was. “Je mag nooit de controle verliezen”, zei hij tegen de Amerikaanse regisseur Oliver Stone in The Putin Interviews, een documentaire uit 2017.

“Je moet begrijpen: hij komt uit de KGB, liegen is zijn beroep, geen zonde”, zegt Sylvie Bermann, de Franse ambassadeur in Moskou van 2017 tot 2020.

Een paar maanden voor zijn redevoering in de Bundestag had Poetin de Amerikaanse president George W. Bush ingepalmd, die na hun eerste ontmoeting in juni 2001 zei dat hij eens diep in de ogen van de Russische president had gekeken, en hem “heel oprecht en betrouwbaar” vond. Ook Jeltsin was in de wolken en bestempelde Poetin amper drie jaar nadat hij in 1996 in Moskou gearriveerd was als zijn opvolger.

ZWAKKEN KRIJGEN SLAAG

Poetin werd geboren in 1952 in een stad die toen Leningrad genoemd werd. Hij groeide op in de nasleep van de oorlog van de Sovjets met nazi-Duitsland. De immense offers die het Rode Leger bracht om het nazisme te verslaan waren niet abstract, maar voelbaar in zijn bescheiden gezin. Poetin leerde al snel dat, zoals hij het uitdrukte, “de zwakken slaag krijgen”.

“Het Westen hield te weinig rekening met de kracht van de Sovjet-mythe, de militaire offers en het revanchisme in hem”, zegt Michel Eltchaninoff, de Franse auteur van Inside the Mind of Vladimir Putin, die Russische grootouders heeft. “Hij is er diep van overtuigd dat de Russische mens bereid is offers te brengen voor een idee, terwijl de westerse mens gehecht is aan succes en comfort.”

Poetin bracht een bepaalde mate van dat comfort naar Rusland in de eerste acht jaar van zijn presidentschap. De economie draaide volop, de buitenlandse investeringen stroomden binnen.

Het probleem voor Poetin was dat een wettelijk bestel helpt om de economie te diversifiëren. Hij had rechten gestudeerd aan de universiteit van Sint-Petersburg en beweerde de wet te respecteren. Maar in feite werkte macht als een magneet.

Timothy Snyder, een prominent historicus gespecialiseerd in het fascisme, drukt het zo uit: “Na wat geëxperimenteer met een totalitaire rechtsstaat werd Poetin gewoon de opperoligarch en gebruikte hij de staat als handhavingsmechanisme van zijn oligarchische clan.”

Maar het grootste land op aarde had meer nodig dan economisch herstel om weer sterk te staan. Poetin was gevormd in een Sovjet-wereld waar het principe gold dat Rusland alleen een grootmacht kon zijn als het zijn buren domineerde. Gerommel aan de landsgrenzen botste met die doctrine.

In november 2003 zette de Rozenrevolutie in Georgië dat land op een duidelijk westerse koers. In 2004, het jaar van de tweede NAVO-uitbreiding na de Koude Oorlog met toevoeging van Estland, Litouwen, Letland, Bulgarije, Roemenië, Slovakije en Slovenië, brak massaal straatprotest, de zogenaamde Oranjerevolutie, uit in Oekraïne. Ook dat kwam voort uit een afkeer voor Moskou en de hoop op een toekomst in het Westen.

Poetin maakte een bocht: in plaats van samen te werken met het Westen zocht hij de confrontatie op. Dat proces ging traag, maar de richting lag vast.

CLASH MET HET WESTEN

Vanaf 2004 werd een opmerkelijke verharding van Poetins Rusland zichtbaar. Eind 2004 schrapte de president de verkiezingen voor regionale gouverneurs en verving hij hen door Kremlin-getrouwen. De Russische tv zag er door de onversneden propaganda alsmaar meer uit als de Sovjet-televisie van weleer.

Ook al stelt Poetin een westers gezind Oekraïne voor als een bedreiging voor de Russische veiligheid, eigenlijk is het meer een directe bedreiging voor Poetins totalitair systeem zelf. Radek Sikorski, een voormalig Pools buitenlandminister, zegt: “Poetin heeft natuurlijk gelijk als hij zegt dat een succesvol democratisch Oekraïne dat is opgenomen in Europa een dodelijke bedreiging vormt voor het poetinisme. Daarover, en niet zozeer over het NAVO-lidmaatschap, gaat het.”

De Russische president heeft het niet zo begrepen op dodelijke bedreigingen, reëel of ingebeeld. Als iemand al twijfelde aan de genadeloosheid van Poetin, dan dachten ze daar in 2006 wel anders over. Zijn walging van zwakheid dicteerde zijn neiging tot geweld. Maar de westerse democratieën pikten die elementaire les uiterst traag op.

Ze hadden Rusland nodig, en niet alleen vanwege zijn gas en olie. De Russische president was een belangrijke potentiële bondgenoot in wat ze de internationale oorlog tegen de terreur noemden. Rusland was verwikkeld in zijn eigen oorlog in Tsjetsjenië en zag zichzelf deelnemen aan een beschavingsstrijd in dienst van het christendom.

Maar Poetin voelde zich niet goed bij de ‘vrijheidsagenda’ van Bush, die de Amerikaanse president aankondigde tijdens zijn tweede inaugurale rede in januari 2005, een engagement om in de hele wereld een neoconservatieve versie van de democratie uit te dragen.

Toen hij in 2005 in Moskou arriveerde als Amerikaanse ambassadeur, stuurde William Burns, de huidige CIA-directeur, een sober telegram waarin hij elk post-Koude-Oorlog-optimisme naar de prullenmand verwees. “Rusland is te groot, te trots en te goed op de hoogte van zijn eigen geschiedenis om netjes op te gaan in een ‘eengemaakt en vrij’ Europa”, schreef hij.

Toen François Hollande, de voormalige Franse president, Poetin een paar jaar later ontmoette, verbaasde het hem dat Poetin de Amerikanen ‘Yankees’ noemde – en dat was niet positief bedoeld. Deze Yankees “hebben ons vernederd en een tweederangsrol gegeven”, vertelde Poetin hem.

Die rancune verwoordde hij scherp tijdens een vlammende toespraak op de veiligheidsconferentie in München in 2007. “Eén staat vooral, de Verenigde Staten, heeft zijn nationale grenzen op alle manieren overschreden”, hield hij een geschokt publiek voor. Na de Koude Oorlog was een “unipolaire wereld” opgelegd, met “één gezagscentrum, één machtscentrum, één besluitvormingscentrum”.

Het resultaat was een wereld “waarin er maar één meester is, één soeverein, en aan het eind van de rit is dat schadelijk”. Het was zelfs meer dan schadelijk, het was “extreem gevaarlijk”, want uiteindelijk “voelt niemand zich nog veilig”.

DREIGING VAN NAVO-UITBREIDING

Na de toespraak in München koesterde Duitsland nog hoop voor Poetin. Merkel, die was opgegroeid in Oost-Duitsland en Russisch sprak, had een relatie met hem opgebouwd. “Er was een affiniteit”, zegt Heusgen. “Begrip voor elkaar.”

Met Poetin samenwerken betekende echter niet dat je hem dingen kon opdringen. “We waren ervan overtuigd dat het geen goede zaak zou zijn om Georgië en Oekraïne bij de NAVO te voegen”, zegt Heusgen. “Dat zou leiden tot instabiliteit.” Artikel 10 van het NAVO-verdrag, merkt Heusgen op, stelt dat elk nieuw lid zich in een positie moet bevinden om “bij te dragen aan de veiligheid in de Noord-Atlantische ruimte”. Hoe die twee omstreden landen dat zouden doen, was niet duidelijk voor Merkel.

De VS, waar Bush aan zijn laatste jaar als president bezig was, voelden zich niet geneigd tot compromissen. Bush wilde een “membership action plan”, of MAP, voor Oekraïne en Georgië, een specifiek engagement om de twee landen bij het bondgenootschap te halen, dat in april 2008 aangekondigd zou worden op de NAVO-top in Boekarest in Roemenië.

Burns was daar als ambassadeur tegen. In een destijds geheim bericht aan Rice schreef hij: “Een Oekraïens NAVO-lidmaatschap is de felst mogelijke rode lijn voor de Russische elite — en niet alleen voor Poetin.”

In februari 2008 hadden de VS en veel van zijn bondgenoten al de onafhankelijkheid van Kosovo ten aanzien van Servië erkend, een unilaterale beslissing van Kosovo die Rusland als illegaal bestempelde en beschouwde als een affront voor een Slavische broederstaat.

Frankrijk sloot zich bij Duitsland aan in het verzet tegen de MAP voor Georgië en Oekraïne. Het werd een lelijk compromis. In de verklaring van de NAVO-leiders stond dat Oekraïne en Georgië “NAVO-leden zullen worden”. Maar er was geen sprake van een actieplan om dat lidmaatschap mogelijk te maken. Oekraïne en Georgië bleven achter met een lege belofte, en Rusland was boos, maar had tegelijk zicht op een zekere verdeeldheid waar het later gebruik van kon maken.

Poetin kwam naar Boekarest en hield wat Rice beschreef als een “emotionele rede”, waarin hij aanvoerde dat Oekraïne een fictief land was, op de aanwezigheid van 17 miljoen Russen daar wees, en Kiev de moeder van alle Russische steden noemde — een bewering die tot een obsessie zou uitgroeien.

WIJ VERSUS ZIJ

Op 7 mei 2012, terwijl een eresalvo van dertig geweren over Moskou galmde en oproerpolitie in camouflage demonstranten oppakte, keerde Poetin terug naar het presidentschap. Maar hij was in vele opzichten niet meer dezelfde: Poetin was kregelig en alsmaar overtuigder van de westerse gluiperigheid en decadentie.

Vijf maanden eerder waren grote massademonstraties door de straten getrokken, met betogers die bordjes ophielden met het opschrift ‘Poetin is een dief’. Hij was er meer dan ooit van overtuigd dat de VS erop uit waren een revolutie in Rusland op gang te brengen, en beschuldigde de toenmalige buitenlandminister Hillary Clinton ervan daarachter te zitten.

Toch werd het idee dat Poetin een ernstige bedreiging voor de Amerikaanse belangen vormde grotendeels weggewuifd door Washington, dat vooral bezig was met de strijd tegen Al Qaida.

Rusland had zich in 2011 onder druk van de VS onthouden bij een stemming in de VN-Veiligheidsraad over een militaire interventie in Libië, die de inzet van “alle noodzakelijke middelen” goedkeurde om burgers te beschermen. Toen die missie in de ogen van Poetin overging in een campagne om Moammar Kadhafi te verdrijven, die uiteindelijk gedood werd door Libische militairen, was Poetin razend. Voor hem was het de zoveelste bevestiging van de Amerikaanse internationale wetteloosheid.

En er was nog iets anders aan het werk. “Hij was geschokt door de gewelddadige liquidatie van Kadhafi”, zegt Mark Medish, senior director voor Russische, Oekraïense en Euraziatische zaken in de National Security Council tijdens het presidentschap van Clinton.

Michel Duclos, een voormalige Franse ambassadeur in Syrië en nu speciaal adviseur bij de Parijse denktank Institut Montaigne, situeert Poetins definitieve “keuze voor de herpolarisering” in 2012. “Hij was tot de overtuiging gekomen dat het Westen in verval was na de financiële crisis van 2008”, zegt Duclos. “Nu kwam het erop aan de confrontatie aan te gaan.”

Toen Poetin in juli 2013 naar Kiev reisde voor de 1.025 ste verjaardag van de bekering tot het christendom van prins Vladimir van Kiev, zwoer hij “ons gemeenschappelijk vaderland, Groot Roes” te beschermen.

LEIDER MET NIEUW VERTROUWEN

Het verhaal van het 22-jarige bewind van Poetin is in veel opzichten het verhaal van een steeds stoutmoediger leider. Aanvankelijk was hij erop uit de orde in Rusland te herstellen en opnieuw internationaal respect te verwerven. Maar langzaamaan groeide de overtuiging dat een Rusland met enorme olie-inkomsten en nieuwe hoogtechnologische wapens voorop kon gaan in de wereld, militaire macht kon inzetten en weinig verzet zou tegenkomen.

Als Poetin, zoals hij nu lijkt te geloven, inderdaad de verpersoonlijking was van Ruslands mystieke lot als grootmacht, dan waren alle remmen los.

Oekraïne, dat in februari 2014 zijn door Moskou gesteunde leider afzette bij een bloederige volksopstand en zo de facto Poetins miljardenaanbod om toe te treden tot de Euraziatische Unie afwees om toenadering tot de Europese Unie te zoeken, deed het onvergeeflijke voor Poetin. Voor hem kwam het neer op een door de VS gesteunde ‘coup’.

Daarop volgden Poetins annexatie van de Krim en de provocatie van een militair conflict in Oost-Oekraïne dat leidde tot de afscheiding van twee door Rusland gesteunde regio’s.

Twintig jaar eerder, in 1994, had Rusland een overeenkomst ondertekend, het Memorandum van Boedapest, waarbij Oekraïne zijn enorme kernwapenarsenaal overhandigde in ruil voor de belofte dat Rusland zijn soevereiniteit en de bestaande grenzen zou respecteren. Maar Poetin was niet geïnteresseerd in die belofte.

Heusgen zegt dat het breekpunt voor Merkel er kwam toen ze Poetin vroeg naar de ‘groene mannetjes’ — gemaskerde Russische soldaten — die op de Krim verschenen in de aanloop naar de Russische annexatie in maart 2014. “Ik heb daar niets mee te maken”, antwoordde Poetin weinig overtuigend.

“Hij loog tegen haar – leugens, leugens, leugens”, zegt Heusgen. “Van toen af was ze veel sceptischer over Poetin.”

De VS en het grootste deel van Europa vergleden in het zelden in twijfel getrokken geloof dat de Russische dreiging weliswaar toenam, maar onder controle was. Dat Poetin een rationeel man was die een ernstige kosten-batenanalyse maakte alvorens naar geweld te grijpen. En dat de Europese vrede verzekerd was.

DE OORLOG IN OEKRAÏNE

Het ondenkbare gebeurt soms. Dat bewijst de Russische oorlog in Oekraïne.

Tijdens het isolement door Covid-19 lijken alle obsessies die Poetin koesterde over de 25 miljoen Russen die bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie hun moederland verloren te zijn samengevloeid.

Nadat de Franse president Emmanuel Macron Poetin vorige maand aan weerszijden van een zeven meter lange tafel gesproken had, zei hij tegen journalisten dat de man stijver, meer geïsoleerd en ideologisch onverzettelijker overkwam dan bij hun vorige ontmoeting in 2019.

Dat Oekraïne Poetin op een sterk verontrustende manier raakte, werd duidelijk in zijn traktaat De historische eenheid van Russen en Oekraïners, dat hij vorige zomer tijdens zijn isolement schreef en verdeelde onder de leden van het leger. Argumenten aanreikend die teruggingen tot de negende eeuw, stelde hij dat “Rusland wel degelijk beroofd is”.

Terugblikkend waren zijn bedoelingen heel duidelijk, vele maanden voor de invasie.

Maar waarom precies nu?

Het Westen, had Poetin al lang geconcludeerd, was zwak, verdeeld, decadent, in de greep van consumentisme en promiscuïteit. Duitsland had een nieuwe leider, en Frankrijk stond voor verkiezingen. Met China was een partnerschap gesloten. Slechte informatie van zijn inlichtingendiensten overtuigde hem ervan dat de Russische soldaten alvast in grote delen van Oost-Oekraïne als bevrijders onthaald zouden worden.

Met één klap heeft Poetin de NAVO wakker geschud, een einde gemaakt aan de Zwitserse neutraliteit en het Duitse naoorlogse pacifisme, samenhorigheid gebracht in de vaak verdeelde EU, de Russische economie geruïneerd, een massale exodus van hooggeschoolde Russen op gang gebracht en precies datgene versterkt waarvan hij beweerde dat het niet bestond, en dat nu onomkeerbaar is: een onafhankelijk Oekraïne. Hij is voor schut gezet door een energieke en moedige Oekraïense president, Volodymyr Zelensky, een man met wie hij de spot dreef.

Het lijkt alsof Poetin, die dit jaar 70 wordt, na een flirt met een nieuw idee – een Rusland dat opgaat in het Westen – teruggreep naar iets diepers in zijn psyche: de wereld uit zijn kindertijd nadat de Grote Patriottische Oorlog gewonnen was, waarbij Rusland in zijn hoofd opnieuw de Oekraïners zou bevrijden van de nazi’s, en Stalin opnieuw een heldenstatus zou krijgen.

© The New York Times