België, hotspot voor geroofd antiek: hoe een eeuwenoude Italiaanse grafsteen opdook in een dorp in de Kempen
Een jarenlang verdwenen antieke grafsteen duikt op bij een verzamelaar in de Antwerpse Kempen. Hij blijkt gestolen tijdens illegale opgravingen in Zuid-Italië. Bij een huiszoeking vindt de politie voor miljoenen euro's aan andere mogelijk geroofde stukken. We reconstrueren het verhaal van de grafsteen, van de roof tot de inbeslagname. Hoe onschuldig zijn privéverzamelaars die dergelijke stukken kopen? En waarom belandt geroofd Italiaans antiek steeds vaker in België?
VRT NWS en de krant De Tijd volgen drie dagen op rij de weg van een geroofd stuk antiek, van het land van herkomst tot in België. Hoe komen geroofde Egyptische mummies en sarcofagen, Griekse vazen en Afrikaanse beelden in België terecht? De rode draad: de rol van ons land als draaischijf voor de illegale handel in geroofd erfgoed.
18 december 2018. Een doodgewone straat in Emblem, een dorp in de Kempen. Rechercheurs van de Federale Politie bellen aan bij een onopvallend huis. Ze zijn vergezeld van twee carabinieri, de Italiaanse gendarmerie.
De agenten zijn op zoek naar een 2600 jaar oude grafsteen. Die werd jaren eerder illegaal opgegraven in het zuiden van Italië. De Italiaanse politie denkt dat de steen zich nu in dit huis in de Kempen bevindt.
De man die de deur opent, is een verzamelaar met een passie voor de Grieks-Romeinse cultuur. Hij is stomverbaasd wanneer de Belgische rechercheurs hem een Europees onderzoeksbevel tonen. Ze vragen of hij in het bezit is van de geroofde grafsteen. De man antwoordt dat die in zijn garage ligt.
De agenten doen een huiszoeking. Wat ze aantreffen, overtreft hun stoutste verwachtingen. Het huis lijkt wel een privémuseum, met vitrinekasten boordevol Griekse en Romeinse stukken: sierlijk beschilderde vazen, stenen beeldjes en aardewerk... een achthonderdtal stukken in totaal. De collectie gaat terug tot 600 voor Christus.
De carabinieri fotograferen elk voorwerp. Daarna keren ze terug naar Italië om de foto's te laten analyseren. De collectie nemen ze niet mee.
Uit onderzoek van de foto's in Italië blijkt dat veel stukken mogelijk geroofd zijn, net als de grafsteen. Ze komen waarschijnlijk van illegale opgravingen op archeologische sites in Zuid-Italië.
De carabinieri zijn de Italiaanse militaire politie. Ze hebben een afdeling die zich bezighoudt met kunstcriminaliteit, met meer dan 300 manschappen en 15 kantoren over heel Italië. Het is daarmee een van de grootste kunstpolities ter wereld.
Ter vergelijking: in België werkte bij de federale politie tot voor kort slechts één politieman voltijds op kunstcriminaliteit. Hij werd na zijn pensioen, eind vorig jaar, niet vervangen.
De tweede huiszoeking
In juni 2021, drie jaar later, keren de carabinieri terug naar België. Deze keer met een grote vrachtwagen en plastieken opbergdozen.
Het wordt voor de verzamelaar een dag om niet snel te vergeten. De carabinieri nemen twee stukken meteen in beslag. De rest van de collectie nemen ze ook mee, voor verder herkomstonderzoek: achthonderd voorwerpen, bij elkaar verzameld over vele jaren. Ze worden zorgvuldig ingepakt en in de vrachtwagen geladen.
De vrachtwagen brengt de stukken naar het hoofdkwartier van de carabinieri, in een kasteel nabij Bari. Daar wordt een video gemaakt om de verzameling aan de wereld te tonen. De carabinieri verspreiden ook een persbericht over "een vangst van nationaal belang" met "uitzonderlijk zeldzame stukken van onschatbare waarde".
"Het is zeker één van onze belangrijkste vondsten van de voorbije jaren", zegt luitenant-kolonel Alfio Gullotta van de carabinieri. "Het gaat om een collectie met bijzonder veel kostbare voorwerpen. We schatten de totale waarde op 11 miljoen euro."
Dat cijfer moet je met een korrel zout nemen. Volgens andere schattingen is de collectie "slechts" 1,1 miljoen euro waard, tien keer minder.
Luitenant-kolonel Alfio Gullotta kaatst de bal terug. "Discussies over de waarde zijn sowieso zinloos", zegt hij. "Deze collectie was zeker miljoenen euro’s waard. Wie enkel spreekt over de ‘marktwaarde’, vergeet bovendien de historische waarde. Door stukken illegaal op te graven gaat wetenschappelijke kennis over het verleden onherroepelijk verloren. Dat is minstens even belangrijk als de economische waarde van een collectie. Toch wordt het vaak vergeten bij dit soort discussies."
Illegale opgravingen
Behalve de vraag naar de waarde van de collectie is er ook een andere, minstens even belangrijke vraag: hoe belandde een geroofde grafsteen bij een verzamelaar in Emblem?
Dat verhaal begint jaren eerder in Apulië, een regio in het zuiden van Italië met een rijk verleden. Onder de grond liggen hier de restanten van duizenden jaren geschiedenis.
Ook grafrovers, de zogenaamde tombaroli, weten dat. Al van oudsher plunderen ze in Italië archeologische sites. De gestolen stukken brengen ze tegenwoordig aan de man met de hulp van criminele netwerken. Het is een lucratieve business, die miljoenen opbrengt.
Grafrovers ontdekten ook de 2600 jaar oude grafsteen bij illegale opgravingen op een archeologische site in Zuid-Italië. Ze namen het stuk mee, maar één fragment lieten ze achter: een driehoekig stuk steen, afgebroken in het midden van de grafsteen.
Archeologen deden later "officiële" opgravingen op dezelfde site. De grafsteen was op dat moment al lang verdwenen, maar ze vonden wel het achtergebleven, driehoekig fragment. Dat werd naar het archeologisch museum in Trinitapoli gebracht, waar het jaren bleef liggen in een opslagplaats. De grafsteen zelf bleef al die tijd spoorloos.
Een alerte restaurateur
De zaak nam een nieuwe wending in 2017. Salvatore Patete, conservator in een museum in Zuid-Italië, bladerde toen door de catalogus van een tentoonstelling in Zwitserland. Eén pagina trok meteen zijn aandacht: een foto van een prachtige grafsteen met een ontbrekend driehoekig fragment in het midden.
Patete kon zijn ogen niet geloven: het ontbrekend fragment kwam perfect overeen met het stuk dat al jaren bewaard werd in het archeologisch museum.
Patete voelde zich erg emotioneel toen hij het fragment herkende, want hij had niet gedacht dat de grafsteen ooit nog zou opduiken. “Ik was erg ontroerd", liet hij optekenen in een Italiaanse krant. "Al maakt het me ook van streek wanneer ik erover nadenk."
Patete contacteerde na zijn ontdekking de carabinieri. Zij startten een onderzoek, met de hulp van de internationale politiedienst Interpol en de Belgische politie. Dat onderzoek eindigde drie jaar later met de inbeslagname van de grafsteen bij de verzamelaar in Emblem.
Het hele onderzoek begon dus met een stom toeval. Had Patete niet in die brochure van de tentoonstelling in Zwitserland gebladerd, dan was de zaak nooit aan het licht gekomen.
België duikt de laatste jaren steeds vaker op in dit soort dossiers. "Wij spreken niet over ‘hotspots’, maar België is zeker één van de plaatsen waar we vaak terechtkomen bij onze onderzoeken", zegt luitenant-kolonel Alfio Gullotta van de Italiaanse carabinieri. "We werken daarom vaak samen met de Belgische politie."
Dat heeft volgens Gullotta te maken met de Brexit. "Sinds de Brexit zien we dat sommige illegale routes vanuit Italië niet meer eindigen in het Verenigd Koninkrijk, maar in België. Dat komt omdat de trafiek gemakkelijker is binnen de Europese Unie, zonder grenscontroles. Dingen die twee jaar geleden nog gebeurden in het VK, worden vandaag gedaan in België."
De carabinieri kwamen vorig jaar een crimineel netwerk op het spoor dat Brussel gebruikte als uitvalsbasis. De bende roofde stukken op archeologische sites in het zuiden van Italië. De Duitse hoofdverdachte vervoerde die stukken vervolgens met de trein van Italië naar Duitsland, om van daaruit verder te reizen naar Brussel. Daar huurde hij een woning. De man had steevast een grote koffer bij, waarin hij zijn vondsten transporteerde.
De bende gebruikte Brussel als uitvalsbasis om de stukken in Nederland aan de man te brengen. Bij een huiszoeking in de zomer van 2021 trof men ongeveer duizend archeologische stukken aan, vooral afkomstig uit Zuid-Italië. Het ging om aardewerk, potten, bronzen gereedschap en zelfs een bronzen Korinthische helm. Eric Van Duyse, woordvoerder van het Belgisch federaal parket, bevestigt het bestaan van het dossier.
De Italianen losten ook een andere zaak op, met dank aan een gelukkig toeval. Twee carabinieri waren in de zomer van 2021 in Brussel. Na de werkuren gingen ze even wandelen aan de Zavel, de Brusselse antiekwijk. Tijdens die wandeling zagen ze in de etalage van een winkel een Romeins marmeren standbeeld. Ze namen foto's van dat beeld en vergeleken die met foto's in hun database van geroofde stukken.
Het beeld bleek in 2011 gestolen te zijn uit een villa aan de rand van Rome. In samenwerking met de Belgische autoriteiten is het beeld intussen terug naar Italië gebracht.
In de geest van de verzamelaar
De verzamelaar uit Emblem blijft met lege handen achter. Van de ene op de andere dag verloor hij behalve de grafsteen ook de rest van zijn collectie.
We spraken met de man voor deze reportage. Hij zegt dat de dag van de inbeslagname de slechtste dag van zijn leven was, maar verder wenst hij niet te reageren voor het onderzoek is afgerond.
De grote vraag blijft dan ook: wist hij dat de grafsteen afkomstig was van illegale opgravingen toen hij die kocht? Of kocht hij de steen te goeder trouw?
"Verzamelaars beseffen niet altijd dat een stuk geroofd is", zegt Lucas Verhaegen, die tot zijn pensioen de antieksector in België opvolgde voor de federale politie. "Ze kopen vaak bij antiquairs die ze goed kennen en vertrouwen. Ze denken: als ik hen niet kan vertrouwen, wie dan wel?"
Soms blijkt nadien dat een stuk toch geroofd is. "Verzamelaars geloven ons niet altijd wanneer we hen daarmee confronteren", zegt Verhaegen. "Ze hadden een blind vertrouwen in 'hun' antiquair. Bij controle blijkt dan dat de papieren niet in orde zijn en dat het stuk in beslag moet worden genomen."
Als grenzen opschuiven
Er zijn natuurlijk ook verzamelaars die wél beseffen dat ze geroofde stukken kopen.
"Je hebt verzamelaars die ooit braaf begonnen zijn, zonder de regels te overtreden", zegt de Nederlandse kunstdetective Arthur Brand. "Voor sommigen wordt antiek verzamelen een soort verslaving. Vergelijk het gerust met een heroïneverslaving: je moét en je zál dat ene stuk hebben... zelfs als je weet dat het illegaal werd opgegraven."
Zo schuiven grenzen langzaam op, zegt Brand, tot het op een dag fout loopt. "Als een verzamelaar dan uiteindelijk tegen de lamp loopt, dan denk ik: 'Tja, je hebt bewust een risico genomen'."
Brand zegt dat je niet alle antiekverzamelaars moet criminaliseren. "Er zijn ook nette verzamelaars en kunst verzamelen is op zich iets heel moois. Het is een magisch gevoel om een antiek stuk in je handen te hebben. Ik ben zelf antiek gaan verzamelen door een muntje dat ik ooit cadeau kreeg als kind."
Het politieonderzoek
De verzamelaar uit Emblem zal hoe dan ook de juiste documenten moeten voorleggen, als hij zijn stukken ooit terug wil zien. Voor de handel in kunst en antiek binnen de EU gelden immers strenge regels. Sinds enkele jaren ligt daarbij veel nadruk op 'due diligence'. Dat wil zeggen dat elke koper het nodige moet doen om de correcte documenten te bezitten wanneer hij iets aankoopt. Elk cultuurgoed moet traceerbaar zijn met een degelijke factuur of aankoopbewijs. Je moet voor veel stukken ook een "provenance" of herkomstbewijs kunnen voorleggen.
Daar wringt echter het schoentje. "Herkomstbewijzen worden vaak vervalst", zegt politieman op rust Lucas Verhaegen. "Ze schrijven bijvoorbeeld dat het stuk uit een oude privécollectie komt, zonder veel verdere details. De eigenaar blijkt 'per ongeluk' al lang overleden. Dan is het natuurlijk erg moeilijk om te checken of dat klopt. Komt het stuk écht uit die oude collectie of werd het illegaal opgegraven? Dat is niet altijd duidelijk."
"Het is voor politie ontzettend moeilijk om aan te tonen dat een herkomstbewijs vervalst is", bevestigt Arthur Brand. "Daarom wordt vaak een akkoordje gesloten: 'Lever het stuk in en je wordt niet vervolgd.' De consequenties zijn daardoor erg beperkt. Je kan wat geld verliezen, maar dat is het. De politie heeft wel andere zorgen."
Dergelijke inbeslagnames bij verzamelaars zijn overigens erg zeldzaam. "Je kan niet zomaar bij mensen thuis binnenstappen voor een controle", zegt Lucas Verhaegen. "Als je dat toch doet, dan begeef je je op privédomein. Je kan enkel iets ondernemen als mensen met hun stukken naar buiten treden, bijvoorbeeld door ze tentoon te stellen."
Krijgt de verzamelaar zijn collectie terug?
De verzamelaar uit Emblem hoopt nog altijd dat hij zijn collectie ooit terugkrijgt, of tenminste een deel daarvan. De grafsteen zal hij sowieso niet terugzien, die blijft in Italië. Het stuk werd illegaal opgegraven en had het land nooit mogen verlaten.
Luitenant-kolonel Alfio Gullotta heeft geen medelijden met de verzamelaar. "Hij heeft objecten gekocht zonder duidelijk herkomstbewijs", zegt Gullotta. "Wie dat doet, ziet wel de schoonheid van de stukken, maar niet hun wetenschappelijke waarde. Zo iemand mag zich geen liefhebber van archeologie noemen. De man had beter moeten weten."
Salvatore Patete, de conservator die de zaak aan het rollen bracht, leeft ondertussen op hoop. Hij droomt van een grote tentoonstelling, met de volledige grafsteen als topstuk. Zo wil hij aan de wereld tonen dat geroofde stukken niet thuishoren in privécollecties, maar in hun land van herkomst.
