‘Dit is ‘nep-neutraliteit’’: omstreden rapport over Oekraïens leger tast onafhankelijk imago van Amnesty aan

Een ding is duidelijk: deze rapportage heeft het onafhankelijke imago van de mensenrechtenorganisatie danig aangetast. Bij het verschijnen van het verslag, donderdag, laaide de woede meteen op. Onderzoek van Amnesty wees uit dat het Oekraïense leger in negentien gevallen burgers in gevaar had gebracht door zich in scholen of ziekenhuizen of te dicht bij woonwijken te verschansen. Door die plekken te gebruiken, overtrad Oekraïne het internationaal oorlogsrecht, stelt het Amnesty-rapport.

Het was echter niet zozeer die constatering, maar eerder de manier waarop Amnesty International deze resultaten presenteerde, die leidde tot een storm die nog steeds niet is gaan liggen. Het stuk was geschreven als een aanklacht tegen de Oekraïense militairen die burgers in gevaar brachten. De context waarin dit gebeurde, de Russische agressie en Russische wreedheden zijn slechts als een aanhangsel aan het verslag toegevoegd. 

De negentien onderzochte Oekraïense overtredingen van de regels werden door Amnesty ‘een patroon’ genoemd, en de Russische massamoorden en bombardementen en andere wreedheden werden daar tegenover gesteld alsof ze even erg waren. Agnes Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International, voerde aan dat er al veel beschuldigende verslagen aan Rusland waren gewijd. Dit keer was Oekraïne aan de beurt, liet ze via Twitter weten.

Valse morele gelijkheid 

Callamard ging vervolgens tekeer tegen haar critici, die ze ‘sociale-mediabendes’ en ‘trollen’ noemde. Een van hen, de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken Dmytro Koeleba, reageerde daar onderkoeld op: ‘Ze noemde me een ‘bende’ en een ‘trol’, maar dit zal me er niet van weerhouden te zeggen dat haar rapport de werkelijkheid verdraait, dat het valse morele gelijkheid stelt tussen de agressor en het slachtoffer, en Ruslands desinformatie-pogingen een boost geeft. Dit is nep-‘neutraliteit’, niet waarheidsgetrouwheid.’ 

De kritiek komt niet alleen van buitenaf. Oksana Pokaltsjoek, hoofd van de Oekraïense afdeling van Amnesty International, nam vrijdag meteen ontslag. Op Facebook betichtte ze de leiding ervan geen oog te hebben voor de realiteiten van de oorlog in Oekraïne, en geen oor te hebben voor de oproepen en de kritiek op het stuk van de Oekraïense afdeling.

Pokaltsjoek zegt dat ze alles in het werk heeft gesteld publicatie van het rapport in zijn huidige vorm tegen te houden omdat het eenzijdig en onevenwichtig was, en omdat het Rusland in de kaart zou spelen. Tevergeefs: ‘Met de bedoeling burgers te beschermen is het onderzoek een werktuig geworden van Russische propaganda.’ De leiding bleek niet bereid een letter aan het stuk te veranderen. Rusland had genoeg aandacht gehad, en Oekraïne kreeg nu ook kritiek.

Het besef dat die kritiek een context nodig had en in een perspectief geplaatst moest worden, ontbrak bij de leiding te enenmale. De afdelingen die dat wel zien, hebben het er moeilijk mee. Polen plaatste als tegenwicht meteen een stuk waarin Rusland als agressor werd veroordeeld, en ook Nederland publiceerde op internet een stuk dat heel dicht bij een excuus kwam: ‘We (...) hechten eraan te benadrukken dat dit persbericht geenszins de oorlogsmisdrijven gepleegd door agressor Rusland legitimeert (...) Onze kritiek op het Oekraïense leger staat ook in geen verhouding tot de massale oorlogsmisdrijven van de Russische strijdkrachten, waaronder verkrachting, marteling, executie en het systematisch beschieten van burgerdoelen.’

Excuses in soortgelijke zaak

Het hoofdbestuur van Amnesty gaf zondag een verklaring uit waarin het ‘de ophef en de woede’ oprecht ‘betreurt’, maar niet zo ver gaat dat het ook excuses maakt. Wel zegt het dat het niet de bedoeling was de Russische acties te bagatelliseren. ‘We moeten heel duidelijk zijn: niets wat de Oekraïense troepen hebben gedaan en wat wij hebben gedocumenteerd, rechtvaardigt op enige manier de Russische schendingen.’

Een jaar geleden maakte de organisatie in een soortgelijke zaak wel volmondig excuses. In februari 2021 besloot het hoofdbestuur onverwacht de Russische politieke gevangene Aleksej Navalny het predikaat ‘gewetensgevangene’ te ontnemen. Amnesty liet zich daarbij leiden door een column op het Russische propagandakanaal Russia Today. Na een storm van protest maakte het bestuur in mei 2021 alsnog excuses, en gaf het toe ‘een verkeerde beslissing’ te hebben genomen. Het bestuur erkende ook dat de Russische regering daar gebruik van had gemaakt door Navalny’s rechten nog erger te schenden.

Die affaire heeft een fikse deuk in het imago van Amnesty International geslagen. De huidige kritiek gaat verder dan destijds, zelfs het voortbestaan van Amnesty wordt in commentaren ter discussie gesteld. The Times noemt Amnesty in een vernietigend commentaar ‘Poetins propagandisten’, en het verslag, waarin Oekraïense troepen worden veroordeeld omdat ze burgers in gevaar zouden brengen, dodelijk voor Amnesty’s reputatie: ‘In elke zichzelf respecterende ngo zou Callamard opstappen. Niets van wat ze zegt kan Amnesty’s reputatie nog redden.’ Een andere Britse krant, The Telegraph schreef: ‘Amnesty is nu volkomen moreel bankroet.’