Waarom bleef vrouw roerloos op overweg staan? "Verlamd zijn door angst is een overlevingsreflex"

De schrikwekkende beelden waarbij een vrouw in haar wagen werd gegrepen door een trein aan een overweg in Bilzen, blijven nazinderen. De zestigjarige vrouw raakte donderdag zwaargewond nadat ze een door werkzaamheden afgesloten spooroverweg wou dwarsen en vast kwam te zitten met haar wagen.

Het parket van Limburg is een onderzoek gestart, want het incident blijft vragen oproepen. Waarom reed ze niet door, of waarom vluchtte ze niet te voet weg zoals een arbeider haar aanmoedigde om te doen?

Bram Vervliet, professor Psychologie aan de KU Leuven, schrijft het gedrag van de vrouw toe aan een overlevingsreflex. "Bij heel hevige angsten vallen we terug op een soort evolutionair instinct dat nog stamt uit de tijd waarin we belaagd werden door roofdieren. Als je oog-in-oog staat met een roofdier, dan is aan de grond genageld blijven staan eigenlijk een zeer goede verdediging. Want als je begint te bewegen en weg te lopen, komt het roofdier achter je aan en ben je bij voorbaat verloren."

Volgens Vervliet redt dat instinct vandaag nog elke dag levens. Het is dat instinct dat misschien ook het leven van de vrouw heeft gered. "Stel je voor dat ze die gordel had uitgedaan, de autodeur al was beginnen openmaken en die trein haar toen had gegrepen? Het is in panieksituaties altijd afwegen, maar misschien is daardoor wel erger vermeden."

Veel mensen vragen zich alsnog af waarom de vrouw niet is weggevlucht toen ze haar wagen niet kon verplaatsen. De psycholoog vergelijkt het met een soort van black-out waarbij je overspoeld wordt door plotse stress, waardoor logisch handelen of redeneren niet meer lukt. "Denk aan een voordracht waarbij je plots niet meer uit je woorden geraakt, of wanneer je als muzikant een optreden moet geven en de tekst van een lied niet meer kent dat je al honderden keren hebt gespeeld."

Elke situatie verschilt en hangt af van het feit of je al dan niet een uitweg ziet. "Als je denkt dat er een ontsnappingsroute is, ga je door een adrenalinerush gemakkelijker in een vecht- en vluchtreactie schieten. Zie je die niet, dan treedt eerder verlamming op. Vermoedelijk zag de vrouw geen ontsnappingsroute, waardoor ze verstijfde. Dat een arbeider bleef roepen, zal de vrouw niet geholpen hebben om uit die paniekreactie te raken."

Volgens Vervliet kan een keer goed ademen al wonderen doen, maar ook als toeschouwer moet je proberen rustig te blijven. Stapsgewijs iets uitleggen, eventueel met lichamelijk contact, kan al helpen om mensen gerust te stellen. We kunnen die reflexen ook trainen. Dit gebeurt nu al bij veiligheidsdiensten. "We weten dat sommige soldaten in de frontlinie soms bevriezen en verlamd worden door angst. Ze worden zo goed mogelijk voorbereid door simulaties met virtual reality-brillen."

Vervliet wijst daarbij ook op het belang van luisteren naar veiligheidsinstructies, in het vliegtuig bijvoorbeeld. "De meeste mensen luisteren niet. Maar stel dat er toch iets zou gebeuren, moet je wel de juiste uitgang vinden. Als je keer op keer gehoord hebt dat de uitgang zich achter jou bevindt, is de kans groter dat je onder stress daar toch aan terugdenkt." Herhaling is dus heel belangrijk om in panieksituaties het hoofd koel te houden.