Hoe gaat het er echt aan toe op een assisenproces? Feit en fictie uit "De twaalf" ontrafeld

In "De Twaalf" zullen we de komende weken opnieuw een assisenproces beleven door de ogen van een volksjury. Wat zullen ze beslissen over Anton Bergman en zijn dochter Julie? Hebben ze hun partner en stiefmoeder vermoord? Hoe beslis je als jury over schuld en onschuld? 

Met getuigenissen, pleidooien van advocaten en het mediacircus dat erbij komt kijken, probeert de reeks een blik achter de schermen te werpen van een assisenzaak. Maar het is en blijft fictie. Hoe gaat het er in realiteit aan toe? 

De reeks toont het Vlinderpaleis, het justitiepaleis in Antwerpen. De scènes in de gang werden effectief daar opgenomen. De assisenzaal en de juryzaal in de reeks zijn fictief, maar zijn wel geïnspireerd op elementen uit het Vlinderpaleis - denk maar aan de betonnen zuilen, de houten vloer of de tapijten. 

"Papa, mijn advocaat zegt dat ik misschien kan vrijkomen, omdat ik al zolang in voorhechtenis zit. Ik ga ervoor zorgen dat jij ook vrijkomt. Ik beloof het."

Het zijn de eerste woorden van het nieuwe seizoen van "De twaalf". Julie belt met een gsm naar haar vader Anton. Niets vreemds, alleen zitten ze allebei in de gevangenis. Een gsm in de gevangenis mag niet, maar maak je geen illusies: die worden de hele tijd binnengesmokkeld. Maar dat de twee effectief contact hebben, lijkt wel heel onwaarschijnlijk. Er wordt streng toezicht gehouden dat twee beschuldigden geen contact hebben met elkaar, net om te vermijden dat ze hun verhalen bijvoorbeeld op elkaar afstemmen. 

Een van de meest opmerkelijke figuren in de jury is gerechtsjournaliste Nico Willems. Een gerechtsjournalist? Mag die in de jury zitten? 

Ja, dat mag én is ook al gebeurd. Aan het begin van een proces worden 12 juryleden en een aantal reservejuryleden uitgeloot. De advocaten van de verschillende partijen en het openbaar ministerie mogen daarop juryleden wraken. Daar moeten ze geen reden voor opgeven. 

In praktijk gebeurt het vaak dat (gerechts)journalisten gewraakt zullen worden. Al zijn er ook uitzonderingen. In 2015 zat een van onze collega's in de volksjury in een zaak over een roofmoord op een 78-jarige vrouw. Meer recent zat een andere collega in de assisenzaak over de moord op Ilse Uyttersprot. 

"Het staat je vrij om de waarheid te zeggen of niet", verklaart de assisenvoorzitter aan beschuldigde Julie. Is dat zo? Mag je als beschuldigde liegen? 

Heel simpel: ja, dat mag. Een beschuldigde mag liegen, mag zwijgen, mag manipuleren. Hij of zij mag zich op alle mogelijke manieren verdedigen en moet dus niet de waarheid spreken. Dat heet 'het recht van verdediging'. Dat legt gerechtsjournaliste Nico iets verder in de serie ook uit aan haar mede-juryleden. 

Een beschuldigde mag ook zwijgen. Je hoort vaak in Amerikaanse tv-reeksen dat beschuldigden en hun advocaten spreken van "pleading the fifth (amendment)": zij weigeren dan om vragen te beantwoorden in een rechtszaak, omdat de antwoorden hun zaak zouden kunnen schaden, of zouden kunnen onthullen dat ze criminele feiten hebben gepleegd. Bij ons kunnen beschuldigden zich op dezelfde manier beroepen op hun zwijgrecht. 

Dat is anders voor een getuige. Als je als getuige voor de rechtbank moet komen, moet je eerst een eed afleggen: "Ik zweer de gehele waarheid en niets dan de waarheid te zeggen". Als je vervolgens tóch niet de waarheid vertelt, pleeg je meineed. Daar staan (strenge) straffen op. Er is wel één uitzondering op die regel, met name voor mensen die beroeps- of biechtgeheim hebben, denk maar aan dokters of priesters. Of zelfs een advocaat die wordt opgeroepen als getuige. Als iets tot hun beroepsgeheim behoort, kunnen zij weigeren om te antwoorden. 

In het juryzaaltje belt een van de juryleden - Simon - even naar huis om te horen hoe het gaat met zijn vrouw, die in een rolstoel zit. Realistisch? 

In principe mogen juryleden tijdens het proces hun gsm gebruiken, om bijvoorbeeld het thuisfront te verwittigen dat de zitting lang kan duren en dat ze later zullen thuis zijn. Ze mogen wel niet spreken over de assisenzaak zelf.

Dat is anders tijdens het beraad over de schuldvraag. Op dat moment worden de gsm's afgenomen tot na het beraad, en mag de jury dus geen enkel contact hebben met de buitenwereld, dus: geen internet, geen televisie, geen gsm. Een extreem voorbeeld zagen we onlangs tijdens het beraad van het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016. Dat duurde maar liefst 18 dagen, en al die tijd was de jury afgesneden van de buitenwereld op een geheime locatie. Op zich is dat niet de normale gang van zaken, want doorgaans gaat zo'n beraad door in het gerechtsgebouw zelf. Of dat ook in deze zaak het geval is, zullen we over enkele afleveringen zien. 

De eerste aflevering begint met de ondervraging van de twee beschuldigden, vader en dochter. De voorzitter vuurt de ene na de andere vraag af. Die ondervragingen gebeuren op een "echt" assisenproces inderdaad ook zo, alleen vormt dat niet het begin van het proces. 

Eerst is het de beurt aan het openbaar ministerie, met zijn akte van beschuldiging. In die akte wordt het relaas van de feiten opgesomd, net als een oplijsting van hoe het gerechtelijk onderzoek verlopen is. Dat is vooral belangrijk voor de jury, zij krijgen dan meteen mondeling een duidelijk overzicht van het dossier. Ook de beschuldigden horen op die manier nog eens waarvoor zij precies terechtstaan, zodat zij tijdens hun verhoor "beter" op de vragen kunnen antwoorden. In "De twaalf" is de akte van het openbaar ministerie pas voorzien voor aflevering twee. 

Dus ja, beschuldigden worden op die manier ondervraagd, alleen werd er wat met de timing gespeeld.