Zitten we met een nieuwe generatie nicotineverslaafden? ‘Mijn vriendin vapet in de wc-kotjes, zodra ze de kans heeft’

“60 procent.”

“Nee, 80 procent.”

Aan de Meir in Antwerpen discussiëren twee zestienjarige meisjes over hoeveel vrienden weleens vapen. Veel, is alleszins de consensus. “En vaak ook jonge kinderen, van twaalf, dertien jaar.”

Wat verder hangen enkele jongeren bij een bankje, ze zijn 15 en 16 jaar en er is maar één meisje dat niet (meer) vapet. Ze tonen hun vapes in felle kleurtjes en met motiverende slogans als: if you think you can do it, you can.

Waar ze die dingen halen? “In de dag- en nachtwinkels en in die goedkope juwelenwinkel wat verderop”, zeggen ze. En ook: “Bijna iedereen doet het. Er is wel wat groepsdruk.” Namen geven wil niemand, laat staan poseren voor de foto. “Mijn ouders denken dat ik gestopt ben”, vertelt een zestienjarige die haar vapes van haar oudere zus krijgt.

Voor wie niet mee is: vapen is het inhaleren van een verdampte vloeistof die vaak nicotine bevat. Die vloeistof zit in een vape-pen, een toestel dat lijkt op een markeerstift of grote USB-stick. Sinds een jaar of tien kent vapen een enorme opmars. De Amerikaanse organisatie Global State of Tobacco Harm Reduction schat dat wereldwijd inmiddels zo’n 82 miljoen mensen vapen.

Veel tabacologen en artsen zijn doorgaans niet tegen vapen. Het is immers een gezonder alternatief voor tabak en kan verstokte rokers helpen om te stoppen. De Britse gezondheidsdienst stelde enkele jaren geleden dat vapen 95 procent veiliger is dan tabak roken, al willen de experts hier niet zover gaan. “Een gewone sigaret telt 4.000 schadelijke stoffen die bij verbranding vrijkomen in je longen. Een e-sigaret is minder schadelijk maar bevat ook chemische stoffen die je inhaleert. En hoewel we na tien jaar geen grote problemen zien, blijven we voorzichtig over de langetermijngevolgen”, stelt professor geneeskunde Filip Lardon (Universiteit Antwerpen), die de Hoge Gezondheidsraad adviseert over tabaksbeleid.

Maar - om weer terug te komen op de jongeren - aan die nicotinevloeistof worden smaakstoffen toegevoegd om het product aantrekkelijker te maken. Je kan het daarbij zo gek niet bedenken: van aardbei over koffie en suikerspin tot stroopwafel. Volgens een rapport van Sciensano zijn wereldwijd inmiddels al 7.000 aroma’s geteld. De Antwerpse jongeren tonen hun smaakjes die ze aan elkaar uitlenen en ruilen: ‘lush ice’ en ‘alu grape’. Een meisje heeft ‘blackcurrent ice’ in een felgroen-blauwe verpakking. “Gekregen van een vriendin die het niet meer moest hebben maar ik vind het ook niet lekker.”

Volgens een recent onderzoek van het Vlaams Instituut Gezond Leven (afgenomen tijdens het schooljaar 2021-2022) vapete 19 procent in het jaar voor de bevraging. De helft zei inmiddels niet meer te vapen, 5 procent noemt zich een regelmatige gebruiker. Dat is een lichte toename in vergelijking met de jaren voordien, maar omdat het een relatief nieuw fenomeen is, is het moeilijk te vergelijken.

Vijf euro voor een vape

Een hervulbare vape-pen kost tussen 40 en 100 euro, daarom verkiezen jongeren vaak de wegwerpvarianten, die 5 tot 20 euro kosten. Ward (17): “Op fuiven ligt de vloer op het einde van de avond vol lege vapes.” Er worden vaak ook nicotinezouten toegevoegd die de keel minder irriteren en de verpakking is kleurrijk en vrolijk met tekeningen of zelfs lichtjes. “Op sociale media worden vapes met hoge nicotinewaarden en met speelgoedachtige tekeningen zoals Spongebob aangeprezen. Voor mij is dat bijna crimineel”, zegt David Vansteenbrugge van Kom op tegen Kanker.

Jongeren beseffen ook niet altijd dat ze nicotine inhaleren, vertelt Lardon, die in scholen lezingen geeft over roken. “Ik herinner me een vierde middelbaar, 35 van de 50 leerlingen hadden al gevapet maar velen beweerden dat ze geen nicotine rookten. Toen ik hen vertelde dat wegwerpvapes bijna altijd nicotine bevatten, vielen ze van hun stoel. Zij zien vapen als iets onschuldigs terwijl ze bij elke trek steeds meer verslaafd geraken. Dat is natuurlijk ook het businessmodel van de fabrikanten, die daarmee het dalend aantal rokers willen compenseren.”

Jongeren zijn bovendien gevoeliger voor de effecten van nicotine, dat samen met heroïne en cocaïne geldt als de meest verslavende drug. “Nicotine heeft een invloed op de hersenen in ontwikkeling, omdat die zeer gevoelig zijn voor de dopamine die bij gebruik vrijkomt”, zegt Lardon. De nicotinezouten zorgen ook voor een snellere opname en wie te snel te veel rookt, kan draaierig en misselijk worden. “Ik vind nicotine helemaal geen onschuldige drug”, stelt Lardon. Vansteenbrugge vult aan: “Het antitabaksbeleid dreigt hiermee de verkeerde richting uit te gaan.”

Een meisje zegt dat ze zeker is dat ze kan stoppen wanneer ze wil, een andere geeft toe dat het verslavend is. Ze vertelt dat ze probeert te stoppen en enkel na school vapet. “Mijn vape heeft 7.000 pufs, daar kom ik een tot twee weken mee toe.” Haar vriendin valt haar in de rede: “En nu de waarheid: ze doet het voor school, in de wc-kotjes en zodra ze de kans heeft.” Dat is trouwens nog een constante: er wordt veel gepuft in de schooltoiletten.

Die al dan niet bewuste inname van nicotine in behoorlijke hoeveelheden baart natuurlijk zorgen. ‘The child vaping crisis’, zo kopte de Britse krant The Guardian onlangs. Ook in de Verenigde Staten wordt er gesproken over een vape-epidemie en Nederland verbiedt vanaf volgend jaar de lekkere aroma’s, waardoor de vapes een tabakssmaak zullen hebben.

Of die paniek terecht is, daarover bestaat geen eensgezindheid. Volgens de data valt het aantal jonge gebruikers wel mee. “Het is frustrerend dat de anekdotiek overheerst”, zegt Pieter Debognies van het Vlaams Instituut voor Gezond Leven. Hij is bezorgd maar waarschuwt voor alarmisme. “Er is vandaag geen bewijs voor een nieuwe generatie nicotineverslaafden, of dat vapen voor jongeren een opstap is naar roken.”

Uit de cijfers blijkt wel dat er inmiddels meer jongeren zijn die beginnen met vapen dan met roken. Maar ook: weinigen vapen zonder ooit gerookt te hebben en velen stoppen binnen het jaar, wat wijst op jeugdig experimenteergedrag. Bovendien zou onderzoek aantonen dat jongeren snel maar onterecht denken dat iedereen rookt en daardoor mee op de kar springen. “Maar ik wil duidelijk stellen: de grote meerderheid doet het niet”, zegt Debognies.

Het is wel zo dat jongeren uit het technisch en beroepsonderwijs meer vapen, net als kinderen van wie de ouders roken of vapen. Debognies: “Vapen hangt vaak samen met ander risicogedrag zoals alcohol drinken, dat besef is belangrijk voor de preventie.” De vergelijking met pakweg Groot-Brittannië gaat volgens hem niet op, omdat e-sigaretten ginds door de overheid actief worden gepromoot als rookstopmiddel. Daardoor is het product heel zichtbaar en zijn er meer verkooppunten.

Lardon is niet helemaal overtuigd. Hoeveel jongeren vullen zo’n vragenlijst eerlijk in, vraagt hij zich af? “Ik kan het niet hard maken, maar ik heb de indruk dat het gebruik de laatste maanden pijlsnel toeneemt. Elke school waar ik kom, heeft problemen met vapen.”

De kankerspecialist vertelt ook over een zesde leerjaar waar een aantal kinderen toegaf dat ze al eens gevapet hebben. “Daar ben ik toen erg van geschrokken. Ik kan maar hopen dat het bij de meeste jongeren blijft bij experimenteren, maar dat lijkt mij weinig waarschijnlijk. Nicotine is nu eenmaal erg verslavend.” De jongeren die wij spraken, hadden alleszins nooit gerookt voor ze met vapen begonnen. “Wat sommigen doen, is vapen maar wel sigaretten roken op fuiven.”

Verboden

Niet onbelangrijk in dit verhaal: het is verboden om aan minderjarigen tabak of e-sigaretten te verkopen, maar ze blijken er toch makkelijk aan te geraken. Afgelopen zomer stuurde de FOD Volksgezondheid minderjarige mysterieshoppers uit: 80 procent van de supermarkten en tankstations hield zich niet aan de leeftijdsgrens.

En als het daar toch niet lukt, dan is er altijd het internet. Tabakgerelateerde producten online kopen of verkopen is hier algemeen verboden, maar hoe valt het te controleren? Ook op Snapchat en co. wordt het product aan de man gebracht. In Europa gelden duidelijke nicotinenormen, maar het zwarte circuit trekt zich daar natuurlijk weinig van aan en je hebt geen idee wat je precies inhaleert. “Er zijn vapes die tot tien keer meer nicotine bevatten dan gewone sigaretten, maar die jongeren hebben er geen idee van”, vertelt Lardon.

Iedereen is het er dan ook over eens dat het vandaag voor jongeren veel te makkelijk is om aan e-sigaretten te geraken. “Het is mijn persoonlijke ambitie om een rookvrije generatie te creëren”, zegt minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit). Hij wil daarom de verpakking minder aantrekkelijk maken, de promokanalen beter controleren en de verkoop op festivals verbieden. “Bij Europa heb ik een dossier ingediend voor een verbod op wegwerpvapes.” Tot dan pleiten experts voor een forse prijsstijging.

Maar het beteugelen is ook een moeilijke zoektocht naar evenwicht. Als de zoete smaakjes moeten wijken voor een tabaksaroma, dan is de kans immers reëel dat rokers toch the real deal verkiezen. En te veel media-aandacht voor het jongerenprobleem dreigt volwassen rokers af te schrikken, terwijl vapen voor hen een goed rookstopmiddel kan zijn. Die dubbele boodschap - vapen is beter maar niet voor jongeren - is soms moeilijk om over te brengen, zeggen de experts. “Het is niet de bedoeling dat je makkelijker aan sigaretten geraakt dan aan vapes. Maar in eerste instantie moet die tabak weg”, zegt Lardon.