De taal in ‘Dune 2’ is verzonnen: hoe doe je dat, een nieuwe taal creëren? Dit koppel bedacht er al vijftig

Soms, na een lange dag werken aan Dune: Part Two, droomde Jessie Peterson (42) in het Chakobsa. Dan zat de taalwetenschapper vervolgens rechtop in bed om vlug een zinnetje in haar telefoon te typen voor ze het vergat. Vaashaaha belal akshaaha – weer een stukje uit het filmscript omgezet naar de verzonnen taal van het Fremen-woestijnvolk.

Als ze dat specifieke stukje dialoog memoreert in gesprek met de krant, spat de taalliefde en verrukking van het gezicht van David J. Peterson (43), Jessies echtgenoot en collega-taalwetenschapper. “Zo mooi vertaald! Vaashaaha verwijst naar ‘droogte’, belal betekent ‘zonder’ en akshaaha is de meervoudsvorm van ‘vriend’: “Het is droger zonder vrienden.”

Ze videobellen vanuit hun woning in Californië, twee weken voor de wereldpremière van het Dune-vervolg. It’s dry, but for friends, luidde het stukje naar het Chakobsa te vertalen dialoog uit het filmscript, waarin de adellijke held en kolonistenzoon Paul Atreides (Timothée Chalamet) wordt opgenomen door de onderdrukte Fremen. Jessie: “Met andere woorden: het leven is beter met vrienden.”

Oefenen met acteurs

Oftewel ‘droger zonder vrienden’ dus, en dat behoeft wellicht wat uitleg voor wie Frank Herberts sf-klassieker uit 1965 nooit heeft gelezen en het met zes Oscars (onder meer voor beste cinematografie) bekroonde eerste Dune-deel van regisseur Denis Villeneuve uit 2021 niet heeft gezien. Het zinnetje, dat zowel figuurlijk als letterlijk kan worden geïnterpreteerd, verwijst naar het leven op de woestijnplaneet uit boek en film, waar water en hydratatie van levensbelang zijn. In Dune tappen de Fremen het lichaamsvocht af na een overlijden – een mens of vriend is óók een wandelende waterzak.

Voor zijn boek beperkte Herbert het Chakobsa tot een reeks op verbasterd Arabisch lijkende mythische zinnen en begrippen, die zich nestelden in de hoofden van de fans van de ecologische sciencefiction. Zoals Lisan-al-Gaib, de lokale aanduiding van de verwachte messias (letterlijk: ‘stem uit de buitenste wereld’). Of Muad’dib, de woestijnmuis van de planeet Arrakis én zelfgekozen stamnaam van held Paul. Maar voor zijn filmreeks wenste Denis Villeneuve een echte gesproken taal voor zijn acteurs, inclusief grammatica, klankenpalet en schrift. Wekenlang oefende de cast, met acteurs Javier Bardem en Zendaya als de prominentste Fremen-personages, op de ingesproken voorbeeldzinnen van het Amerikaanse echtpaar.

Jessie, over hun rol als taalcoach: “We hadden ook een blad met alledaagse uitdrukkingen voor ze gemaakt. Van die zinnen en woorden die je in een reisgids vindt. Hoe gaat het? Prima. Oké. Sorry. Een soort Chakobsa-cheatsheet. Mensen van de crew zeiden elkaar op de set ook gewoon gedag in het Chakobsa. Dat was wel cool.”

Ze hebben de aan de pers al voorvertoonde film zelf nog niet gezien. En zijn razend benieuwd of die ene lange speech van hoofdrolspeler Timothée Chalamet, in een climaxscène ergens tegen het einde van de film, óók in het Chakobsa is? Dat is-ie. “O wauw”, zuchten de taalwetenschappers. Grote, oplichtende ogen achter hun brillenglazen:“That’s amazing!”

David: “Timothée zou eerst wat zinnetjes Chakobsa spreken, maar voor de hele speech switchen naar het Engels. Wij lazen dat zo in het script en dachten: laten we dit tóch helemaal vertalen naar Chakobsa. Je kunt het overwegen, zeiden we erbij, wij denken dat het mooi kan worden. Heel opwindend dat-ie er nu zo in zit!”

Hoog-Valyrisch leren met Duolingo

De Petersons zijn vrijdag 15 maart te gast op het InScience-wetenschapsfilmfestival in Nijmegen, waar ze een lezing geven over het creëren van een taal. Conlangs noemen de over de hele wereld verspreide liefhebbers en bedenkers van verzonnen talen deze constructed languages.

Binnen de subcultuur (en in Hollywood) staat geen taalwetenschapper hoger aangeschreven dan David J. Peterson, die al zo’n vijftig talen bedacht voor films en series, van het Nelvayu in Doctor Strange tot de vuurtaal in Elemental. Hij dankt zijn faam bovenal aan het Hoog-Valyrisch uit de serie Game of Thrones (2011-2019), waarvoor schrijver George R.R. Martin in zijn boeken de eerste summiere aanzet gaf met zinnetjes als valar morghulis (‘alle mannen moeten sterven’).

Peterson verzorgt een cursus in die verzonnen taal middels de app Duolingo, voor beginners en gevorderden (gaomōbagon rhaenās – ‘begin met oefenen’). Inmiddels kent het ‘Latijn van Westeros’ al zo’n anderhalf miljoen beoefenaars; ongeveer evenveel als het geschatte aantal sprekers van de idealistische wereldtaal en oer-conlang Esperanto.

De populariteit van een film- of serietaal valt ook af te meten aan het aantal verzoeken van fans, die bijvoorbeeld specifieke vertalingen vragen voor hun tatoeages (meestal in dat Hoog-Valyrisch of Dothraki). Voor de crew van Dune heeft David Peterson op verzoek al wat Chakobsa-tekens geleverd. “Ik heb er zelf ook eentje, in het Hoog-Valyrisch.” Hij stroopt zijn mouw op, waaronder het zelfbedachte symbool voor ‘vreugde’ tevoorschijn komt. In de serie Game of Thrones uitgesproken als ‘jessives’, naar Jessies naam.

Fanatieke sprekers

David was ooit, net als Jessie, gewoon een gedreven taaldocent aan een Amerikaanse universiteit. En fanatiek conlang-hobbyist. In 2009 schreven de producenten van Game of Thrones een wedstrijd uit via de mede door Peterson opgerichte Language Creation Society: wie van de taalbedenkers had de beste ideeën voor het Dothraki, de taal van het woeste paardrijvolk? Maandenlang schaafde David aan de grammatica, de regelmatige en onregelmatige werkwoorden, de klanken en het vocabulaire, soms wel achttien uur per dag. Andere kandidaten leverden een paar velletjes in met daarop de verzamelde Dothraki-woorden uit de Game of Thrones-boekenreeks en wat suggesties. David overhandigde een document van 180 pagina’s plus audio-opnamen voor de uitspraak.

Hij werd prompt aangesteld als de vaste taalmaker van de serie. En publiceerde later ook een leerboek over die eerste taalkundige bijdrage aan Game of Thrones: Living Language Dothraki (2014). Ook deze bedachte taal kent inmiddels een harde kern van fanatieke sprekers en onder de fans ingeburgerde gezegdes, zoals Me nem nesa (‘It is known!’). Het Dothraki telt nu zo’n vierduizend woorden, ongeveer het dubbele van het Hoog-Valyrisch, dat wel weer uitdijt vanwege de Game of Thrones-prequelserie House of the Dragon – ook weer onder auspiciën van de Petersons.

Keelklanken

Het vanwege de keelklanken nog knap lastige Klingon uit Star Trek gold lange tijd als ’s werelds bekendste filmtaal. Maar de waardering voor het genre van het grote publiek ontstond volgens David pas bij Peter Jacksons Lord of the Rings-trilogie (2001-2003), met daarin het ruim vijftig jaar eerder al door schrijver J.R.R. Tolkien uitgedachte Elfs, in gesproken en geschreven variant. “Vóór die films werden verzonnen talen beschouwd als nerderig, en nerderig was toen niet populair. Maar Lord of the Rings werd door iedereen gezien. Die films wonnen Oscars, mensen namen het ineens vrij serieus.”

De échte kentering kwam door Game of Thrones. “Een film was hooguit een paar maanden populair, maar deze serie was tien jaar lang de meest besproken serie op aarde. Kijkers raakten gewend aan de geconstrueerde talen die er heel prominent in waren verwerkt. En voortaan zag Hollywood het belang ook in: dat je zo’n taal wel serieus moest nemen.”

Onontdekt volk

Waar begin je, met een nieuwe taal? Stel: de Petersons krijgen de opdracht voor een serie over een nog onontdekt volk dat zich al tijden op mysterieuze wijze schuilhoudt in de Nederlandse rivierdelta De Biesbosch.

“O mijn God”, zegt David. “Nou, het eerste wat ik zou vragen is: waar komen ze vandaan? Toch?”

Jessie knikt. “Hebben ze ooit, lang geleden, Nederlands gesproken? Of zijn ze afgedaald langs de rivieren vanuit een ander deel van Europa?”

David: “We proberen dan zo veel mogelijk te ontdekken over hun achtergrond, over hoe de taal door de jaren heen zou kunnen zijn veranderd. Of wil je juist een heel nieuwe taal voor ze, zonder verband met andere talen op aarde? Dat kan ook. Dan moeten we eerst bedenken hoe die klinkt. En zodra we daar tevreden over zijn, kunnen we de grammatica uitvogelen en woorden bedenken.”

Nederlands? Niet te doen

Alle talen die de Petersons bedacht hebben, zakken na verloop van tijd ook weer weg. “De woorden dan”, zegt David. “De grammatica vergeet ik nooit. De grammatica maakt de taal. Maar echt spreken kan ik eigenlijk geen van al die bedachte talen.”

Jessie: “Als je ermee bezig bent voor een serie of film, dan lukt dat wel. Dan krijg je het gevoel en kun je soms ook zinnen vertalen zonder iets op te zoeken. Daarna ontglipt het je weer.”

Er moet óók ruimte overblijven voor de (vele) echte talen die ze als multilinguïst beheersen; momenteel scholen ze zich bij in het Fins. David beheerst daarnaast ook de Amerikaanse gebarentaal, en bedacht voor Dune tevens de geheime handtaal waarin het hoofdpersonage Paul en zijn moeder met elkaar communiceren.

David: “Ik zal je zeggen: voor ons heeft het Nederlands een soort mythische status, vanwege de vele onmogelijk uit te spreken diftongen (tweeklanken, zoals au, ei en ui, red.).”

Jessie: “Jullie klinkers kunnen heel lastig zijn voor mensen die niet uit het Nederlandse taalgebied komen.”

David: “Er zijn talen, zoals het Vietnamees en het Nederlands, waarin ik gewoon nooit weet of ik iets correct zeg.”

Jessie: “Als we diftongen bedenken voor een geconstrueerde taal denken we vaak: hoe Nederlands kunnen we het krijgen? Nederlands is echt een amazing taal – oké, dat zeg ik over alle talen. Maar ik heb vrij lang Duits gestudeerd, dus ik herken best wat van jullie taal, zeker als ik ze lees. Maar die uitspraak! De r’s, die ghhh... Nee, voor ons is dat niet te doen.”