‘Ik geloof dat de Oekraïners een fout maken als zij zeggen dat succes alleen betekent dat het al zijn grondgebied terugwint’

De ‘postfascistische’ kandidaat Giorgia Meloni beloofde alle migranten uit Afrika tegen te houden met een blokkade van de Middellandse Zee. Toen ze eenmaal premier van Italië was, nam het aantal migranten alleen maar toe. Sterker nog: Meloni zag zich zelfs genoodzaakt meer migranten naar Italië te halen, omdat de economie om arbeidskrachten zat te springen. Toch blijft Meloni populair bij haar achterban.

“Nu radicaal-rechts aan de macht is, vinden de Italianen migratie niet meer zo belangrijk. Slechts 10 procent vindt migratie een cruciale kwestie. Hetzelfde zag je in het Verenigd Koninkrijk na de brexit. De immigratie nam alleen maar toe, maar de mensen maakten zich er niet meer zo druk om.

“De aanhangers van politici als Meloni geloven dat radicaal-rechts de migratie echt wil stoppen, maar daar om allerlei redenen niet in slaagt. Volgens deze kiezers doen de middenpartijen alleen maar alsof ze migratie willen stoppen. Het gaat deze kiezers niet om het succes van het beleid, maar om de motivatie van de politici”, zegt de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev.

Zo lijken gebroken verkiezingsbeloften van radicaal-rechts af te glijden. Politici als Wilders, Le Pen en Meloni vechten voor ons, denken hun aanhangers. Als ze hun doelen niet bereiken, is dat de schuld van de anderen – de elite, de middenpartijen, de ‘deep state’ – die radicale veranderingen tegenhouden.

Volgens de peilingen gaat radicaal-rechts fors winnen bij de Europese verkiezingen van juni, onder meer in Nederland, Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk. De middenpartijen zien de verkiezingen met zorg tegemoet. Zal radicaal-rechts zich in het hart van de Europese machine nestelen, om er met satanisch genoegen zand in te strooien?

De situatie moet niet worden gedramatiseerd, vindt Krastev. Volgens de peilingen zullen de belangrijkste radicaal-rechtse fracties een kleine 200 van de 720 zetels gaan bezetten. “Dat is veel, maar ze gaan Europa echt niet overnemen”, denkt Krastev. “De christendemocratische Europese Volkspartij (EVP) zal waarschijnlijk de grootste worden. De vraag is of groepen binnen de EVP gaan aandringen op samenwerking met radicaal-rechts. In elk geval heeft Ursula von der Leyen, de belangrijkste kandidaat van de EVP, zich gepresenteerd als een kandidaat van het centrum, die radicaal-rechts en radicaal-links als haar grootste tegenstanders beschouwt.

“Radicaal-rechts vormt ook geen verenigd front”, zegt Krastev. “Zo zijn de Poolse PiS en de Italiaanse Fratelli d’Italia groot voorstander van steun aan Oekraïne, terwijl de Hongaarse Fidesz, de Duitse AfD en de Oostenrijkse FPÖ daar juist tegen zijn. De Fratelli van Meloni beweegt zich in de richting van de mainstream, zegt Krastev, terwijl de PiS juist radicaler is geworden, met een conservatieve en autoritaire agenda.

“Als deze partijen radicaliseren, roepen ze veel tegenkrachten op, dat bleek in Polen. Ik geloof niet dat radicaal-rechts de toekomst is, maar ik denk wel dat onder invloed van deze partijen een nieuwe consensus ontstaat in Europa: protectionistischer, meer gesloten.”

Ivan Krastev staat bekend als een van de scherpste commentatoren van de Europese politiek. Als wetenschapper werkt hij voor het Centre for Liberal Strategies in Sofia en het Institut für die Wissenschaften vom Menschen in Wenen. Hij schrijft opiniestukken in de Financial Times en The New York Times. Voor de denktank European Council on Foreign Relations schrijft hij rapporten die gebaseerd zijn op peilingen onder Europese burgers, samen met de Britse politicoloog Mark Leonard.

Nu is hij een half jaar neergestreken in Oxford, bij het Centre for European Studies. Een grote, vriendelijke man, die praat alsof hij een column aan het schrijven is, met snelle associaties, rake oneliners en speelse terzijdes. Een man van brede gebaren en grote woorden. “Persoonlijk ben ik van mening dat het uiteenvallen van de EU inmiddels niet meer is te voorkomen”, schreef hij in 2017 in Na Europa, een scherpe en sombere analyse van een continent dat net een migratiecrisis had doorstaan.

“Ik schreef het destijds zo op, omdat niemand geloofde dat de EU uit elkaar kon vallen. Ik geloofde wel dat het mogelijk is en dat geloof ik nog steeds. Dat is gebaseerd op persoonlijke ervaringen. Bij de val van de Muur in 1989 zat ik in het laatste jaar van mijn studie filosofie in Sofia. Mijn generatie heeft heel snelle politieke veranderingen meegemaakt. Dat heeft niet zozeer mijn denken als wel mijn instincten beïnvloed. Veel Russen zijn gevormd door dezelfde ervaringen. Als president Poetin zegt dat hij gelooft dat de EU en de NAVO uit elkaar kunnen vallen, dan denkt hij terug aan het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.”

Krastev is minder stellig dan zeven jaar geleden. “Op dit moment streeft geen enkele belangrijke kracht van binnenuit naar de desintegratie van de EU. Radicaal-rechts wil de EU niet opblazen, zelfs Viktor Orbán niet. Hij wil een ander soort EU tot stand brengen, waarin de natiestaten meer te vertellen hebben. Het uiteenvallen van de EU is nog altijd mogelijk, maar het is niet de meest waarschijnlijke optie. Het is ook in het belang van Europa om bij elkaar te blijven, meer dan ooit”, stelt hij. Europa moet samenwerken, tegen de achtergrond van de Russische agressie, de toenemende assertiviteit van China en de dreigende terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis. “Maar als een proces van desintegratie eenmaal op gang komt, kan het een eigen dynamiek krijgen”, zegt hij.

Migratie

De Europese Unie bevond zich de afgelopen decennia in een vrijwel permanente staat van crisis: de eurocrisis, de migratiecrisis van 2015, corona, de oorlog in Oekraïne en de klimaatcrisis. Voor een rapport voor de denktank ECFR vroegen Krastev en zijn collega Mark Leonard aan Europese burgers welke crisis hun blik op de toekomst het meest beïnvloed heeft. Op basis hiervan definieerden zij vijf ‘crisisstammen’, groepen burgers wier politieke identiteit wordt bepaald door de crisis die de meeste indruk op hen maakte. De stammen delen een verhaal over hun oorsprong, een eigen taal en eigen gevoeligheid, aldus Krastev en Leonard. Hun ideeën zijn echter niet statisch: zo neemt de migratiestam steeds meer een klimaatsceptische houding aan.

De stammen zijn ongelijk verdeeld over Europa: de migratiestam domineert in Noordwest-Europa, de economische stam in het Zuiden, de oorlogsstam in het Oosten.

“De migratiestam en de klimaatstammen zijn de stammen met het belangrijkste politieke platform. In die zin structureren ze de Europese politiek. Bij de Europese verkiezingen van vijf jaar geleden was er consensus over het klimaat en verdeeldheid over migratie. Destijds vonden alle partijen, in meer of mindere mate, dat er iets aan het klimaat moest worden gedaan. Over migratie werd verdeeld gedacht. Nu is het omgekeerd: er is consensus over migratie en het klimaat is een splijtzwam.”

“Veel mensen denken dat Europa nog altijd verdeeld is over migratie. In 2015 was dat ook zo: toen had je nog echt voorstanders van open grenzen. Die zie je vrijwel niet meer, er is een grote mate van consensus over een strikt migratiebeleid. Die verandering is het meest dramatisch in Duitsland, dat zich in 2015 opende, en daar ook goede economische redenen voor had. Nu wordt migratie in Duitsland gezien als veruit de belangrijkste kwestie.”

Hoe is die consensus over migratie ontstaan?

“Elke cultuur, hoe universalistisch zij zich ook voordoet, gaat zichzelf verdedigen als zij zich bedreigd voelt. In Europa waren we universalistisch toen we geloofden dat we de wereld konden veranderen naar ons evenbeeld. Nu we ons bedreigd voelen, sluiten we ons af.

“Voor mij markeert de migratiecrisis van 2015 het moment waarop Europa zijn soft power als een bedreiging begon te zien. Daarvóór waren we er trots op dat iedereen naar Europa wilde komen, daarna waren we er bang voor.”

Gaat de migratiestam zich nu op het klimaat richten?

“Ja, daar is grote verdeeldheid over. Mensen geloven best in klimaatverandering. Maar ze denken: ik heb politici een mandaat gegeven om de wereld te veranderen, niet om mijn manier van leven te veranderen. Je mag alles veranderen, maar blijf van me af. Ga me niet vertellen in welke auto ik moet rijden, hoe ik mijn huis moet verwarmen, wat ik moet gaan eten.”

De vorming van stammen past in een samenleving waarin veel traditionele verbanden – kerken, politieke partijen, vakbonden, buurten – zijn verzwakt, duidt Krastev. Veel Europeanen geloven dat ze er alleen voor staan, in een samenleving waarin de onderlinge concurrentie is toegenomen. “In Groot-Brittannië is nu een minister verantwoordelijk voor eenzaamheid: de regering functioneert als een psychotherapeut. Maar je kunt aan je eenzaamheid ontsnappen door een stam te vinden. Dat is de aantrekkingskracht van radicaal-rechts, maar ook van de klimaatbeweging. Je hoort ergens bij. Volledig. En het aantrekkelijke van zulke subculturen is: ze zeggen dat ze van je houden zoals je bent. Ze willen je niet veranderen.”

“De klimaat- en migratiestam zijn natuurlijk heel verschillend op het niveau van waarden. Maar ze delen een apocalyptische manier van denken. De klimaatstam vreest het einde van het leven, de migratiestam het einde van ‘onze’ manier van leven. Het is een manier van denken die het moeilijk maakt om compromissen te sluiten.

“Dat is een probleem voor de democratie, want die draait om kleine stapjes. Vroeger zeiden de socialisten bijvoorbeeld: we hebben een grote droom die waarschijnlijk niet te bereiken is in ons eigen leven. Maar we kunnen een paar stappen in de goede richting zetten. De socialisten zagen de toekomst als een mogelijkheid, de klimaat- en de migratiestam zien haar als een dreiging die onmiddellijk radicale actie behoeft, anders is het te laat.”

Corona

In Na Europa toonde u zich pessimistisch over de toekomst van de EU. Nu zijn we alweer twee crises verder, corona en Oekraïne. Die heeft de EU toch goed doorstaan?

“Als je terugkijkt op de coronapandemie, dan heeft de EU het goed gedaan. In medische termen beter dan de Amerikanen, in economische termen beter dan de Chinezen. Ook in de Oekraïne-crisis heeft de EU veel gedaan, dingen waarvan niemand verwachtte dat ze zouden gebeuren, zoals de aankoop van wapens met Europees geld of het bevriezen van Russische tegoeden.

“Maar veel burgers zien dat niet als Europese successen, blijkt uit onze peilingen. De mensen die zich covid herinneren, zien de pandemie vooral als de entree van een autoritaire staat die diep ingrijpt in het persoonlijk leven van burgers.”

Corona gaf Europeanen een ‘libertaire doop’, zei u in de Financial Times. Zij bekeerden zich tot een radicaal anti-overheidsdenken dat uit de Verenigde Staten werd geïmporteerd.

“Absoluut. De EU toonde een enorme besluitvaardigheid in deze crisis. Ze besteedde grote bedragen, nam moeilijke beslissingen. Maar sommige mensen hebben het gevoel dat elites van crisis houden, dat ze crises gebruiken om dingen door te drukken.”

In een recent rapport adviseren Krastev en zijn coauteur Mark Leonard pro-Europese politici om voorzichtig te zijn met het aanprijzen van Europese successen. Dat kan het wantrouwen van kiezers versterken tegen een Europa dat in hun ogen steeds meer bevoegdheden naar zich toetrekt.

Volgens Krastev moeten de pro-Europeanen een defensiever verhaal vertellen: over een geopolitiek Europa dat zich verdedigt tegen de dreigingen van buitenaf: migratie, Rusland, de mogelijke terugkeer van Donald Trump als president van de Verenigde Staten. “Geconfronteerd met de onzekerheid van de Amerikaanse politiek en de agressie van Poetin, moeten pro-Europese politici vertellen dat we ons op een moment bevinden waarop de EU zou moeten worden uitgevonden, als zij niet zou bestaan. Winst voor Trump zal enorme gevolgen hebben voor Europa. De Amerikaanse verkiezingen zijn dan ook veel belangrijker voor de EU dan de Europese verkiezingen van juni. Uit onze peilingen blijkt dat niemand enthousiast is over Trump, ook de aanhangers van Wilders of Le Pen niet. Traditioneel zit er natuurlijk ook veel anti-Amerikanisme op radicaal-rechts. De enige uitzondering vormen de kiezers van de Hongaarse premier Viktor Orbán.”

Oekraïne

Maar kan de EU de oorlog in Oekraïne wel volhouden? Veel burgers, zeker de kiezers van radicaal-rechts, vinden de inspanningen nu al te veel kosten.

“Voor de Baltische landen, maar ook voor sommige Scandinavische landen, gaat het niet meer om solidariteit met Oekraïne, maar om hun eigen cruciale veiligheidsbelangen. Zij geloven dat Poetin niet zal stoppen als hij Oekraïne heeft verslagen. Dat zet Europa onder zware druk. Veel Europeanen zijn niet heel enthousiast over de oorlog.”

Oekraïne zegt nog altijd dat het al zijn grondgebied wil terugveroveren op Rusland. Hoe lang zal de Europese publieke opinie dat blijven steunen?

“Ik geloof dat de Oekraïners een fout maken als zij zeggen dat succes alleen betekent dat het al zijn grondgebied terugwint. Volgens veel Europeanen is dat onmogelijk. Ik denk dat je een flexibel idee kunt hebben over de vraag wat een overwinning van Oekraïne is. Waarschijnlijk zal Oekraïne grondgebied verliezen.

“Maar je moet een heel duidelijk idee hebben van wat een Oekraïense nederlaag is. Dat is het opgeven van de Europese oriëntatie van Oekraïne. Het deel dat Oekraïne overhoudt moet geïntegreerd worden in de EU en het Westen. Als dat niet gebeurt, wordt Oekraïne een soort groot Gaza, zonder toekomstmogelijkheden.”

U pleit voor een West-Duitse oplossing. Het westen van Oekraïne wordt lid van de EU en de NAVO, het oosten blijft in de Russische sfeer. Op die manier wordt de Russische agressie wel beloond.

“Wat is belangrijker: de territoriale integriteit van Oekraïne of de integratie in het Westen? Volgens mij is integratie in het Westen veel belangrijker.”

Zal Poetin dat ooit accepteren?

“Rusland is niet zo zwak als sommige mensen aan het begin van de oorlog dachten, maar heeft ook zijn grenzen. Ze hebben een enorm demografisch probleem. Nu betalen ze mensen om te gaan vechten, zodat de oorlog de middenklasse niet bereikt. Maar dat is niet vol te houden. Rusland heeft een krimpende bevolking en een kleine jeugd.”

De Europese verkiezingen zullen plaatsvinden in een oververhitte sfeer van polarisatie tegen de achtergrond van oorlogen in Oekraïne en Gaza. Hoelang kunnen we deze sfeer nog volhouden?

“Politiek is cyclisch. Mijn hoop is dat mensen uitgeput raken door de intensiteit van de huidige politiek, zoals ze ook uitgeput raakten van de consensuspolitiek van de jaren tachtig en negentig, en weer polarisatie en duidelijke keuzes wilden.”

Is er een oorlog of een nog grotere crisis nodig om dat te beseffen? De EU werd gebouwd door saaie christendemocraten, omdat de Europeanen na twee wereldoorlogen voor het compromis kozen.

“De Russisch-Amerikaanse wetenschapper Peter Turchin (gespecialiseerd in het verloop van historische cycli, red.) zegt: je kunt de herinneringen aan een catastrofe niet meer dan drie generaties levend houden. We zijn nu drie generaties verwijderd van de Tweede Wereldoorlog. Daarom is de kans op oorlogen weer groter geworden.”