Transmigrantenkunst van 100 jaar geleden in Museum Kazerne Dossin Mechelen
Museum Kazerne Dossin maakt de 4e etage vrij voor Eugeen Van Mieghem (1875-1930), dé schilder van de Antwerpse haven. Kazerne Dossin kiest een goeie 55 werken van Van Mieghem die vluchtelingen en landverhuizers tonen, en legt de link naar de concrete werkelijkheid met oude en nieuwe foto's en documenten van de Red Star Line die de transmigranten toen naar de Verenigde Staten bracht.
Eugeen Van Mieghem was een kind van de haven. Zijn vader oefende "watergebonden" activiteiten uit en zijn moeder exploiteerde een havencafé aan de kaai vlakbij het hoofdkantoor van de Red Star Line. Opvallend is dat de geschiedenis van de rederij en het leven van Van Mieghem parallel lopen. De onderneming begon twee jaar voor de geboorte van Eugeen en ging failliet vier jaar na zijn dood. Veelzeggend detail: zijn zoon ging varen.
De jonge, eigenzinnige Eugeen was geobsedeerd door het havenbedrijf. Hij tekende en schilderde tientallen boten, taferelen aan de kaaien, de dokken en in kroegen en de hele menselijke fauna en flora die daar gedijde. Daar speelden vluchtelingen en landverhuizers een grote rol in. De tentoonstelling in Kazerne Dossin concentreert zich - een stuk of drie (halve) uitzonderingen daargelaten - op de migranten en gelukszoekers.
Berooid en miskend maar barstend van talent
Het is geen overdrijving om te stellen dat voorbij de deur van het café van moeder Van Mieghem jarenlang een constante stroom van landverhuizers, vluchtelingen en gelukszoekers - transmigranten, quoi - voorbij trok. Ze kwamen ook in de herberg. De jonge Eugeen, eigenzinnig en artistiek begaafd, keek zijn ogen uit naar die bonte stoet en tekende onophoudelijk boeiende figuren. Een kleine helft van hen waren Oost- en Centraal-Europese joden, gelaarsd en gepakt met hun onafscheidelijke koffer, die altijd klaar staat met kledij en zeep om eventueel snel te kunnen vertrekken.
Van Mieghem tekende en schilderde het economische leven in de haven en de jonge en oude mensen van divers allooi die er rondhingen. Hij maakte een hele reeks ontroerende portretten van zijn jong aan tbc overleden vrouw Augustine, ook kunstenares en model. Maar Dossin Kazerne kiest bijna exclusief voor "het volk onderweg". De Red Star Line vervoerde tussen 2 en 3 miljoen landverhuizers naar New York, nauwelijks 1 op de 10 was Belg.
Reclame zonder dompelaars
Om een en ander concreet te maken en de link te leggen met nu, toont Dossin kazerne ook documenten van de Red Star Line, menukaarten ondermeer voor lunch en ontbijt, met rolmops. Idyllische affiches van prachtige boten die het ruime sop klieven. Passagiers, laat staan armoedzaaiers op weg naar een beter bestaan, zie je daarop niet. De sociale realiteit is afwezig.
Het lijken wel reclames voor auto's in ongerepte landschappen. Er zijn foto's van toen en nu, onder meer van huidige Antwerpse joden, van wie de outfit in een aantal gevallen in een eeuw tijd niet zo erg is veranderd.
Van Mieghem was vooreerst een tekenaar, met krijt, houtskool en kleurpotlood. Hij maakte ook mooie aquarellen en sterke olieverfschilderijen. Zijn penseel is ruw maar trefzeker; zonder al te veel fijne details maakt hij perfecte portretten van al die mensen op weg naar het beloofde land, sommigen opgewekt en goed uitgerust, anderen wanhopig en depressief. Bij Van Mieghem leidt dit nooit tot miserabilisme, neen, alle geportretteerden verschijnen waardig en humaan in beeld, en kunnen alleen maar empathie opwekken.
Munch, Rembrandt en Spielberg
Van Mieghem bewonderde en werd bewonderd. Fotograaf Henri Cartier-Bresson was een fan. Volgens curator Erwin Joos, de man die al decennia onverdroten Van Mieghem met groeiend succes promoot, tot in de VS, noemt hem een journalistiek kunstenaar, een chroniqueur zonder gelijke van het havenleven. Zelf onderging Van Mieghem invloed van Edvard Munch en Rembrandt. Zijn donkere achtergronden met avondlichtjes doen aan de meester uit Noorwegen denken. In een vitrine ligt "Man met houten been" van Rembrandt naast enkele tekeningen met hetzelfde onderwerp door de Antwerpenaar, 300 jaar later.
Van Mieghem is een unieke journalistieke kunstenaar, met een fotografisch oog en grote empathie voor zijn onderwerp
Wie de zwart-witfilm "Schindler's List" van Spielberg zag, vergeet nooit de scène waarin een joods meisje in de grijze massa opeens een rode jas krijgt. Welnu, een halve eeuw eerder schilderde Van Mieghem krek hetzelfde. De kans dat Spielberg dit schilderij zag is bijna onbestaande, maar kijk, Erwin Joos heeft in de VS wel degelijk gepraat met de intussen overleden moeder van Spielberg.
Een geschiedenis van vluchten en opnieuw vluchten
Tijdens de Eerste Wereldoorlog sloot immigratiecentrum Ellis Island in New York de deuren. De Antwerpenaren, ook de familie Van Mieghem, sloegen zelf op de vlucht, per boot over de Schelde, naar het Waasland. Daar waren ook heel wat gestrande of geweigerde vluchtelingen uit het oosten bij.
Toen de Red Star Line weer ging varen na 1919, hernam de vooroorlogse stroom landverhuizers, maar duizenden mensen haalden om verschillende redenen de oversteek niet. Zij bleven in Antwerpen hangen, zegt conservator en historica Veerle Vanden Daelen. Zij werden vanaf 1940 het slachtoffer van nieuwe vervolgingen.
Meteen is de link gelegd met Museum Kazerne Dossin, zegt Veerle Vanden Daelen. En met nu. Een paar werken van wachtende transmigranten doen onweerstaanbaar denken aan de lange rijen eind vorig jaar aan het Klein Kasteeltje of de Dienst Vreemdelingenzaken. Helaas, de geschiedenis blijft zich maar herhalen...
De vluchtelingen die om gezondheids- of financiële redenen de boot niet haalden, werden jaren later het slachtoffer van de nazi-vervolgingen
Alle informatie over de tentoonstelling ""Eugeen Van Mieghem 1875-1930 en de emigranten van de Red Star Line" vindt u hier. En hieronder ziet u een bijdrage uit Het Journaal over de opening van het Van Mieghem-museum een kleine 10 jaar geleden in een uniek art nouveau-pand in Antwerpen, aan de kade, vlakbij Het Steen en de Grote Markt.
