Auteur Jonathan Coe: "Veel Britten hebben zich de laatste jaren beledigd en gekleineerd gevoeld”

Hij ging een roman schrijven over het hedendaagse Groot-Brittannië. En toen vond de brexit plaats. “Onmogelijk voor mij om dat níét te gebruiken.” Middle England van Jonathan Coe – nu uit in Nederlandse vertaling onder de titel Klein Engeland – is geen duf verhaal over het parlementaire proces dat achter de brexit schuilgaat. Wat Coe wel laat zien, is welke impact politiek kan hebben op individuele levens. Dat doet hij via een uitgekiende rist personages, waarvan enkelen al in vorige romans voorkwamen. Zo is er Benjamin, die Londen heeft verlaten om zich terug te trekken in een gerestaureerde watermolen op het platteland, en eindelijk de roman schrijft waar hij al decennia van droomt. Er is het koppel Sophie en Ian. Zij stedelijk, kosmopolitisch en docente aan de universiteit. Hij eerder behoudsgezind en kritisch over de toenemende politieke correctheid. Hoe langer hun relatie duurt, hoe meer de verschillen voor problemen zullen zorgen.

En er is Doug, de politieke krantencommentator die in een rijke Londense buurt woont, en vreest dat hij de voeling kwijt is met de gewone man of vrouw. ‘De rancune, de ellende. Ik vóél het niet meer’, zegt hij. ‘Ik woon in een huis in Chelsea dat miljoenen waard is. Ik heb geen idee waarover ik het heb. En dat schemert door in mijn artikelen. Dat is niet meer dan logisch.’

Lijkt het verhaal op het eerste gezicht even rustig voort te kabbelen als de rivier waaraan Benjamins molen gelegen is, dan broeit direct daaronder een woelige laag waarin de personages van Coe (een vijftiental in totaal) hun weg proberen te zoeken in het Groot-Brittannië van vandaag. Klein Engeland is een even meeslepende, ontroerende, humoristische als prikkelende roman over hoe de brexit gewild of ongewild door het leven van de mensen stroomt, in de stad en op het platteland.

De brexit werd beslecht op 24 juni 2016. We zijn nu bijna drie jaar later, en het is complete chaos. Ik zou u er allerlei details over kunnen vragen, maar eerlijk gezegd snap ik niets meer van de hele saga.

Jonathan Coe: “Wees gerust, wij ook niet. Het Britse volk is compleet verward. Er zijn veel leugens verteld tijdens de ‘leave’-campagne van 2016. Door uit de EU te stappen, zou er 350 miljoen pond naar de NHS (National Health Service, red.) kunnen vloeien. Achteraf moest Nigel Farage van brexitpartij UKIP toegeven dat dat onzin was. Turkije zou zich bij de EU voegen. Niet gebeurd. Groot-Brittannië zou veel beter af zijn zonder immigranten. De waarheid is dat de NHS nu met de handen in het haar zit omdat grote aantallen van haar gemigreerde werkkrachten dreigen te vertrekken, en er dus duizenden amper in te vullen vacatures in de gezondheidszorg zullen ontstaan.”

“Maar de ergste leugen van allemaal was dat de brexit snel en rimpelloos zou gebeuren. Liam Fox, onze minister van Internationale Handel, zei zelfs dat het de gemakkelijkste deal uit de geschiedenis zou zijn. Nu ontdekt iedereen hoe aartsmoeilijk het is om jezelf uit 40 jaar wetgeving te bevrijden zonder grote schade aan de economie te berokkenen.”

Nam u deel aan het massale anti-brexit­protest vorige zaterdag in Londen?

“Jammer genoeg niet. Ik was helemaal voorbereid om te gaan, samen met enkele vrienden, maar helaas moest ik die dag ziek in bed doorbrengen. Niemand die betrokken was bij de protestmars had wellicht ideeën om uit de huidige impasse te geraken, maar het was wel een manier om onze frustratie en bezorgdheden te tonen. Meer dan 16 miljoen Britten stemden in het referendum van 2016 om bij de EU te blijven, maar die ‘remain’-stemmen zijn drie jaar lang compleet genegeerd.”

Dat is democratie, toch?

“In een systeem van ‘winner takes all’ is dat inderdaad democratisch. Maar toen David Cameron voor de verkiezingen van 2015 de belofte van een referendum in het programma van de Conservatieven had geschreven, had men moeten beseffen dat je zo’n ingewikkelde, constitutionele zaak niet kunt beslechten door een stemming waarbij simpelweg het kamp wint dat meer dan 50 procent van de stemmen heeft.” (52 procent van de stemmen ging naar ‘leave’, 48 procent naar ‘remain’, red.)

De uitslag van het referendum was een schok, zegt Coe. Deels had hij het wel verwacht, ook door de opiniepeilingen die allemaal wezen in de richting van een ‘leave’, maar toen het echt gebeurde, was alles ineens anders. “Het heeft ons opnieuw doen kijken naar ons land. En het beter doen begrijpen. Dat op zich was voor mij al een reden om erover te schrijven. Ik zat dus in een paradoxale situatie: ik wenste dat de brexit niet gebeurd was, maar tegelijk maakte het mijn schrijfproces veel interessanter. Als het resultaat van het referendum met een klein verschil ‘remain’ was geweest, zouden we gewoon zijn doorgegaan en niet zoveel over onszelf ontdekt hebben als we de laatste jaren hebben gedaan.”

Wat ontdekte u dan dat u vroeger niet gezien had?

“Ik denk dat ik nu pas ten volle begrijp hoe kwaad sommige mensen waren. Hoe diep die woede zat, en hoe roekeloos het hen maakte. Want de EU verlaten is een erg irrationale poging om de problemen op te lossen die Groot-Brittannië momenteel heeft. Veel mensen die voor de brexit stemden, wisten dat eigenlijk wel. Als je hun zei dat de Britse bezuinigingspolitiek de grote oorzaak was van de malaise, en niet de EU, dan antwoordden ze: ‘Maakt me niet uit. Ik stemde ‘leave’, de regering heeft beloofd dat we zouden vertrekken, en ze moeten hun belofte nakomen. Het is een kwestie van vertrouwen.’ Het deed me beseffen hoe fragiel de laatste tien, twintig jaar dat vertrouwen tussen politici en de mensen is geworden. Niet alleen in Groot-Brittannië. Een van de eerste lezers van dit boek was een Italiaanse vriendin van mij en ze vertelde me: ‘Dit is een Europese roman. Alles wat je schrijft over wat er in Groot-Brittannië gebeurt, vindt ook in Italië plaats. Overal, eigenlijk.’”

Rationele argumenten maakten bij dit referendum dus weinig kans?

“Luisteren mensen bij verkiezingen überhaupt naar rationele argumenten? Ik weet het niet. Het referendum heeft mij nog meer doen beseffen dat feiten en logica blijkbaar uiterst zwakke overtuigingsmiddelen zijn. Mensen zijn heel emotionele wezens. Zeker in de politiek. Ze stemmen vanuit impulsen, niet vanuit het hoofd.”

“Een van de zaken die ik in mijn roman probeer duidelijk te maken, is dat kleine, onverwachte gebeurtenissen een politiek programma of de carrière van een politicus helemaal kunnen doen ontsporen. In 2014 werd Ed Miliband (die toen leider was van Labour, red.) gefotografeerd terwijl hij op stuntelige wijze een broodje met spek probeerde te eten, en dat heeft het einde van zijn carrière in gang gezet. Toen Gordon Brown in april 2010 een Labour-aanhanger beledigde – terwijl hij dacht dat zijn microfoon uitgeschakeld was – en die uitspraak dagenlang de media beheerste, leidde dat tot chaos in de toenmalige Labour-campagne.”

“Zulke kleine incidenten hebben een veel krachtiger effect dan feitelijke speeches of partijprogramma’s. Mensen baseren hun oordeel op de menselijke kant van de politicus, niet op de inhoudelijke kant.”

Naast woede en frustratie is ook nostalgie een krachtige emotie, laat Coe in zijn roman zien. ‘Vroeger hadden we een slager, een antiekwinkel, een ijzerwinkel. Allemaal familiebedrijven, uiteraard’, zegt Ians moeder Helena, als ze het dorp beschrijft waar ze woont. ‘Alles was toen heel anders. Het postkantoor is vijf jaar geleden gesloten. Dat was een grote klap. Nu moet ik met de auto naar Stratford, als ik een pakje wil versturen.’

Als Benjamins gepensioneerde vader Colin een bezoek wil brengen aan de autofabriek waar hij vroeger werkte, en ontdekt dat de hele site nu wordt ingepalmd door nieuwe woningen en een winkelcentrum, is hij erg aangeslagen. ’Ik snap niet hoe ze dat allemaal zomaar kunnen slopen. Iets wat hier zo lang gestaan heeft. (…) Hoe kun je winkels neerzetten op de plek van een fabriek? Als er geen fabriek is, hoe moeten mensen dan geld verdienen om in die winkels uit te geven? Hoe moeten mensen dan geld verdienen om al die huizen te kopen? Dat wil er bij mij niet in.’

Net zoals Benjamin bent u zelf opgegroeid in een klein dorp op het platteland in de buurt van Birmingham. Uw ouders moeten net zoals Helena en Colin ook gezien hebben hoe hard Groot-Brittannië door de jaren heen veranderd is.

“Nostalgie is een interessant thema in ons land. Het heeft te maken met de Tweede Wereldoorlog. In vergelijking met andere Europese landen heeft Groot-Brittannië geen trauma opgelopen door die oorlog. We zijn niet bezet, we hebben het fascisme geen voet aan wal zien krijgen. Maar degenen die smachtend aan die tijd terugdenken, zijn vooral mensen die na de oorlog zijn geboren.”

“Mijn ouders hebben de oorlog bewust meegemaakt. Zij hunkerden echt niet meer naar die tijd. Meer zelfs, ze wilden er gewoon nooit over praten. Natuurlijk zagen ze hoe het land veranderde. Maar ze hadden het geaccepteerd. De iets jongere generatie, de zestigers en zeventigers van nu, zijn veel ontvankelijker voor nostalgie dan zij ooit waren. Zelfs Benjamin is van mening dat het leven beter was in het Groot-Brittannië van de jaren zeventig. Tot de Pakistaanse stiefdochter van zijn vriend hem erop wijst dat het voor haar een vreselijke tijd zou zijn geweest. Er waren rassenrellen, extreemrechts kwam op, er was veel sociale onrust door stakingen. Veel mensen met een compleet andere achtergrond dan Benjamin zouden zijn hang naar nostalgie zeer ongepast vinden.”

Een van de personages zegt op een gegeven moment tegen Ian: ‘Zwarten, Aziaten, moslims, homo’s, krijgen hulp van alle kanten, maar voor onze eigen mensen zorgen we niet meer.’ Een zin die de frustratie van heel wat mensen vat.

“Het verlies van privilege voelt voor sommigen als onderdrukking aan, terwijl het in feite gewoon de beweging is naar meer balans en rechtvaardigheid.”

“In de strijd voor een promotie moest Ian het afleggen tegen een vrouwelijke collega van Aziatische afkomst. Op papier hadden ze even goede kwalificaties voor de job, maar zij kreeg de job en hij niet. Ian is eigenlijk in veel opzichten een typische Engelsman. Heel fatsoenlijk, neemt het op voor minderheden, is niet racistisch. Maar als hij die zin hoort van een kennis, wordt het zaadje van de twijfel in zijn geest geplant, en vraagt hij zich af of hij gediscrimineerd is. Heeft hij gelijk of niet? Dat vertelt het boek je niet. Maar ik weet wel dat veel mensen zich zo voelen. Verkeerdelijk, als je het mij vraagt, maar het is wel een heel krachtig gevoel.”

Welk gebied bedoelt u eigenlijk met Middle England? Want het is geen officiële term.

“Het is geen plek, wel een veelgebruikte term om een bepaalde mentaliteit te omschrijven. Een eilandmentaliteit, die tamelijk ouderwets is en naar binnen is gekeerd in plaats van naar buiten. Wij associëren het vooral met de Daily Mail: als die krant de emotionele snaren van haar lezers wil raken, doet het een beroep op nostalgie, de Britse uitzonderlijkheid, angst voor de ander en angst voor immigranten.”

“De term Middle England wordt eerder als belediging gebruikt. Zelf sta ik er meer ambivalent tegenover. Omdat het de plek is waar ik vandaan kom. De Daily Mail was de krant die bij ons thuis op tafel lag. De filosofie van de krant was zeer aanwezig in mijn familie en bij vrienden van mijn ouders.”

“Ondertussen ben ik daarvan weg geëvolueerd. Ik ben een andere persoon geworden. Ik woon nu dertig jaar in Londen, dat heeft er zeker toe bijgedragen. Maar tegelijk zijn het nog altijd mijn roots. Ik denk dus wel dat ik dat Middle England goed genoeg begrijp om erover te schrijven.”

Kent u mensen die voor de brexit hebben gestemd en uw roman gelezen hebben?

“Niet veel, daar moet ik eerlijk in zijn. Weet je, toen dit boek ging verschijnen heb ik voor de eerste keer beslist om geen recensies te lezen. Ondertussen vraag ik me af of dat een goede beslissing was.”

“Blijkbaar waren er wel enkele negatieve recensies van mensen die voor de brexit hebben gestemd en mijn roman als propaganda voor het ‘remain’-kamp zagen. Ik denk ook niet dat veel ‘leavers’ mijn boek zullen lezen.”

“Enkele weken geleden gaf ik in Londen een lezing om mijn boek te promoten, en van de 200 mensen in de zaal hadden er 199 tegen de brexit gestemd. Er wordt vandaag de dag vaak gezegd dat we allemaal in onze eigen ­bubbel leven. Wel, de wereld van de literatuur is écht een bubbel.”

‘Mensen hebben genoeg van intellectuelen’, zegt een medewerker van David Cameron op een gegeven moment in het boek.

“Het is een parafrase van een uitspraak door Michael Gove, een Brits politicus die de brexit steunde. Hij zei: mensen hebben genoeg van experts. Het was een zoveelste poging om de mensen te verdelen in ‘het volk’ versus ‘de elite’. In de roman zegt Ian op een gegeven moment tegen Sophie: ‘Je gaat dit referendum verliezen. Weet je waarom? Door mensen zoals jij.’ Het is een sleutelmoment in hun relatie. Ikzelf kreeg het ook ooit te horen. Van een vriend die in een arbeiderswijk in Oost-Londen woont. In die wijk had 75 procent van de mensen voor ‘leave’ gestemd. Toen ik hem vroeg waarom, zei hij: ‘Omdat ze mensen zoals jij beu zijn.’”

Wat antwoordde u?

“Ik vroeg wat hij bedoelde, en toen begon hij over de elite. Een woord dat tegenwoordig zoveel gebruikt wordt, maar niet genoeg geanalyseerd. Toen Nigel Farage van UKIP zich positioneerde als een anti-elitarist, vonden sommigen dat ridicuul, omdat hij naar een dure privéschool was gegaan als kind, in de City had gewerkt en tonnen geld heeft. Maar ik denk dat mensen iets anders bedoelen. Met de elite verwijzen ze naar degenen die in hun plaats denken, of hun zeggen hoe ze moeten handelen. Veel Britten hebben zich de laatste jaren beledigd en gekleineerd gevoeld, omdat hun standpunten zijn weggewuifd, en er niks mee werd gedaan.”

“Het is verleidelijk om een mening aan de kant te schuiven als je het hartsgrondig oneens bent met die mening. Dat is ook waarom het populisme in heel Europa groeit, omdat het gesprek niet plaatsvindt. De vraag die we onszelf moeten stellen is: willen we dat gesprek, of willen we een stammenoorlog blijven voeren?”

In de roman zegt de zus van Benjamin op een gegeven moment: politiek kan mensen uiteenrukken. Klopt dat?

“Ik heb me altijd afgevraagd hoe het komt dat koppels overeenkomen van wie de ene Labour stemt en de andere Conservative. Want dat verschil in politieke voorkeur is slechts de oppervlakte. Pas als je begint te praten over identiteit, of dat nu een nationale of seksuele identiteit is, kom je bij het punt waarop meningsverschillen ondraaglijk worden.”

“We leven in een maatschappij waarin alles politiek is. De kleren die je draagt, of je met het vliegtuig of de trein reist, wat je in de supermarkt koopt: alles is een politieke keuze. Het onderdrukt mensen, vind ik, maar ik denk wel dat we ermee moeten leren leven. Omdat het misschien de fase is waar we nu doorheen moeten in de transitie naar een betere maatschappij. Een waarin iedereen dezelfde kansen krijgt om het spel mee te spelen. Misschien moet ik dus optimistisch zijn. Optimism is a moral duty, weet u wel.”

Benieuwd of Sophie en Ian het met elkaar gaan uithouden, zeg ik nog tegen de schrijver. Want, zo gaat dat in romans, een sluitend antwoord krijg je daar niet op. Coe glimlacht. “Kom me dat over tien jaar nog eens vragen, misschien weet ik dan zelf hoe het met die twee is afgelopen.”

Deal, zeg ik. Toch eentje.

Jonathan Coe is morgen, zondag 31 maart, om 16.30 uur te gast op het Passa Porta Festival, KVS, Brussel, passaporta.be

Jonathan Coe, Klein Engeland, De Bezige Bij, 432 p., 24,99 euro.